طرحواره ایثار
نویسنده: جوونه
تاریخ: 29 آذر 1402
بسیاری از ما بخشی از زندگی خودمون رو صرف مراقبت و نگهداری از نزدیکان و عزیزان خود کردیم. فداکاری و گذشت در فرهنگ ما ریشۀ عمیقی داره و اساس بسیاری از روابط خانوادگی ما رو شکل می‌ده. در برخی افراد این صفت به شکل بیمارگونه‌ای شروع به افزایش می‌کنه تا جایی که شخص در شرایط عادی درگیر طرحواره ایثار یا فداکاری برای دیگران میشه و برای خودش اولویت و ارزشی قائل نمیشه انگار خود و دیگران به یک اندازه ارزشمند نیستن و بقیه همیشه مهمترن.
افراد دچار این طرحواره از ترس ناامید کردن نزدیکان خودشون به‌طور اغراق‌آمیزی خودشون رو وقف انجام خواسته‌ها و مسئولیت‌های دیگران می‌کنن و از خودشون غافل می شن. اگر شما هم با علائم مشابه موارد ذکرشده دست‌وپنجه نرم می‌کنید با ما در این مقاله از جوونه همراه باشید تا با الگوی تکرارشونده طرحواره ایثار آشنا شید.
بررسی مفهوم طرحواره
قبل ازینکه بتونیم طرحواره ایثار رو بررسی کنیم باید بدانیم که مفهوم طرحواره چیست. طرحواره به الگوهای تکرارشونده‌ای در زندگی فرد گفته می شه. انگار عینکیه که افراد با اون دنیا و خودشون و دیگری رو میبینن. ما بر اساس الگوهای از پیش تعیین‌شده در ذهنمون که از تجارب تلخ و شیرین دوران کودکی و نوجوانی به خاطر داریم به دنیا نگاه می‌کنیم.
فرض کنید در رابطه با والدین خود که از امن‌ترین نقاط زندگی شما در دوران خردسالی بودن، خاطرۀ تلخی دارید. این تجربه در تمام رابطه‌های دیگه شما با افراد نمود پیدا می‌کنه و شما بر اساس اون به دیگران واکنش نشان می‌دید. وجود طرحواره‌ها در زندگی ما موجب می شه که تمام کنش و واکنش‌های روابط رو بر اساس این مسئله پیش‌بینی کنیم. به عقیدۀ یونگ، این الگوی رفتاری در تمام عمر فرد تکرار خواهد شد.
تا زمانی‌که از وجود این طرحواره‌ها در زندگی فردی و اجتماعی خود مطلع نباشیم در این دام گرفتار خواهیم ماند. زمانی‌که شروع به تغییر می‌کنیم و از این تله‌های زندگی باخبر می‌شیم، روابط ما شروع به بهبود و تغییر می‌کنن. درسته که این مسیر پستی و بلندی‌های بسیاری داره، اما شیرینی اون به تمام سختی‌های مسیر می‌ارزه.
طرحواره ایثار چیست؟
در فرهنگ ما ایثار و فداکاری یکی از بهترین صفات انسانی تلقی میشن. افرادی که در روابط اجتماعی ازخودگذشتگی می‌کنن همیشه به‌عنوان بزرگ‌ترین و بهترین افراد شناخته میشن. درسته که فداکاری در روابط لازم هست، اما اگه این صفت به‌عنوان یک عادت تکرارشونده موجب بشه که شما به‌طور کامل خودتون رو فراموش کنید وارد تلۀ ایثار می شید.
طرحواره ایثار یا فداکاری به تکرار مداوم این عادت اشاره داره که شما همیشه خواسته و رضایت دیگران رو بر خواسته و رضایت خودتون اولویت بدید. این الگو باعث می شه شما به‌طور کلی خودتان رو فراموش و زندگیتون رو صرف کسب رضایت دیگران کنید تا اندکی از احساس عذاب وجدان خودتون بکاهید. انگار اگه به خودتون اولویت بدید حالتون بد میشه. تو این طرحواره معمولا افراد فرمون زندگی رو میدن دست دیگران. متأسفانه الگوی مخرب فداکاری با احساس و طرحواره نقص و شرم گره خورده و در بسیاری از مواقع شخص فکر می‌کنه که لیاقت کافی رو برای دریافت احساسات خوب از دیگران نداره.
شخصی که دچار الگوی تکرارشوندۀ ایثار هست نسبت به احساس نارضایتی و درد در دیگران بسیار حساس می شه و تمام احساسات خودشو نادیده می‌گیره. تا جایی که اگه نسبت به خواستۀ اشخاص دیگه «نه» بگه دچار احساس خودسرزنشی و عذاب وجدان فلج‌کننده میشه.
تفاوت الگوی ایثار با الگوی اطاعت
بسیاری از افراد این طرحواره رو با طرحوارۀ اطاعت یکسان می‌دونن. درسته که شباهت‌هایی در بین این دو الگوی مخرب وجود داره، اما علائم بروز اون‌ها با همدیگه متفاوت هست. در طرحواره ایثار مشابه طرحوارۀ اطاعت، افراد برای برآورده کردن نیازهای دیگران تلاش می‌کنن. این تلاش به حدی می‌رسه که نیازهای خودشونو فراموش و تمام زندگی خودشونو صرف ارضای امیال دیگران می‌کنن.
علت این امر در طرحواره فداکاری کمی با طرحوارۀ اطاعت متفاوت هست. افرادی که دچار الگوی ازخودگذشتگی هستن این کارها رو به‌صورت داوطلبانه انجام میدن درحالی‌که افراد دچار الگوی اطاعت، از مجازات ناشی از انجام ندادن کارها می‌ترسن. افرادی که با طرحواره ایثارگری درگیر هستن، می‌خوان جلوی تجربۀ درد دیگران رو بگیرن و ارتباط خودشونو با اون‌ها حفظ کنن. این افراد همدلی بسیار بالایی دارن و نسبت به تجارب ناخوشایند دیگران بسیار حساس هستن.
همچنین در نظر داشته باشید که در بین افراد دچار به طرحوارۀ ازخودگذشتگی هم تفاوت‌هایی وجود داره. برخی از این افراد در تلاش هستن که تأیید دیگران رو به دست بیارن و برخی صرفاً از این مسئله هراس دارن که ارتباطشان با اشخاص دیگه به پایان برسه.
علل شکل‌گیری طرحواره فداکاری
ریشۀ طرحواره‌ها به دوران کودکی و بلوغ برمی‌گرده. طرحواره ایثار هم مثل سایر طرحواره‌ها به تجاربی ناخوشایند در سال‌های اولیۀ زندگی شخص مرتبط هست. الگوی فداکاری یا ایثار به قبول احساس مسئولیتی فراتر از توان کودک بستگی داره. در ادامه، چند مورد از شایع‌ترین عوامل شکل‌گیری این طرحواره رو عنوان می‌کنیم.
مراقبت از والدین
فرض کنید شما به‌عنوان یک کودک، مجبور به نگهداری و مراقبت از والدین خودتون می شید. این مراقبت می‌تونه به بیماری فیزیکی یا حتی افسردگی در بزرگسالان مربوط باشه. کودک در این شرایط برای قبول وضعیت موجود این باور رو در ذهن خودش تقویت می‌کنه که «اگر به اندازۀ کافی از آن‌ها مراقبت کنم، آن‌ها نیز از من مراقبت خواهند کرد».
این بار بسیار سنگینی بر شانه‌های یک کودک هست و موجب میشه با خودش فکر کنه که اگر والدین اون خوب نشن، تقصیر و کم‌کاری از اونه. شاید ذهن کودک این رو به صراحت تکرار نکرده باشه، اما اثر اون در ذهن و روان کودک به‌مراتب وخیم‌تر هست.
جلب توجه یا انتظار بیش از حد والدین
یکی دیگر از مواردی که به شکل‌گیری این طرحواره کمک می‌کنه، جلب توجه هست. اگر کودک به میزان کافی از والدین و مراقبان خودش، توجه دریافت نکنه، تلاش خواهد کرد با انجام کاری فراتر از توان خودش مانند رفع نیازهای دیگران، اون رو به دست بیاره. همچنین درصورتی که والدین انتظارات زیادی از کودک داشته باشن هم ممکن هست جرقه‌های اولیۀ طرحواره ایثار در فرد ایجاد بشه.
نمود الگوی ایثار در بزرگسالی
با گذر زمان و در دوران بزرگسالی این احساس مسئولیت بیش از اندازه، تبدیل به طرحوارۀ ازخودگذشتگی در فرد می شه. تا جایی که شخص گمان می‌کنه وجود او در کنار دیگران یک الزام هست و او وظیفه داره از بقیه مراقبت و حمایت کنه.
بزرگسالانی که دچار الگوی مخرب فداکاری هستن هیچ وقت از وجود خود احساس رضایت نمی‌کنن و همیشه در ذهنشون این تصور نقش می‌بنده که به اندازۀ کافی در زندگی افراد حضور ندارن. تنها خواستۀ اون‌ها به انجام بیشتر آرزوها و امیال دیگران خلاصه میشه و به‌طور کلی خواسته‌های خودشونو به دست فراموشی می‌سپارن.
علائم روانی و نشانه‌های طرحواره ایثار
افرادی که دچار طرحواره ایثار هستن، علائم و نشانه‌های متعددی از خودشون نشون میدن. آگاهی از این نشانه‌ها به افراد در قطع این زنجیره کمک بسیاری می‌کنه. توصیه میشه که در کنار افزایش آگاهی و معلومات خودتون از این طرحواره از یک متخصص یا درمانگر نیز در این راه کمک بگیرید. علائم و نشانه‌های بارز این اختلال به شرح زیر است:
- آسیب‌های عاطفی و روانی دیگران رو غیرقابل تحمل می‌دونید.
- در مقابل احساسات اطرافیان، احساس مسئولیت افراطی می‌کنید.
- ممکن هست واکنش‌های شدیدی نسبت به آسیب به حیوانات از خود نشان دهید.
- از درنظرگرفتن احساسات و خواسته‌های خود، احساس گناه و عذاب وجدان می‌کنید.
- نه گفتن به دیگران برای شما سخت است.
- صحبت از خودتان و نیازهایتان برای شما مشکل است.
- اگر دیگران بخواهند به شما کمک کنند، مضطرب و معذب می‌شوید.
- متوجه سوء‌استفادۀ دیگران از خودتان هستید، اما کاری از دستتان برای تغییر وضعیت برنمی‌آید.
- احساس ناکافی بودن می‌کنید.
- فکرمی‌کنید خودتان انتخاب کرده‌اید که ناجی دیگران باشید و به افراد محبت کنید.
- از عدم جبران محبت شما توسط دیگران احساس ناراحتی و خشم می‌کنید.
علائم جسمانی الگوی طرحواره ایثار
متأسفانه تحقیقات نشون میدن که علاوه بر نشانه‌های ذکرشده، طرحواره ایثار به شکل عوارض جسمانی هم نمایان میشه. دردهای مزمن یکی از نشانه‌های این الگو هستن، چون فرد دچار الگوی مخرب فداکاری، اضطراب بالایی رو تحمل می‌کنه. این اضطراب به شکل انقباض‌های طولانی‌مدت خودش رو نشان می‌ده و سردرد و بدن‌دردهای شدیدی رو ایجاد می‌کنه.
همچنین بسیاری از بیماری‌های گوارشی ناشی از اضطراب بالای طرحواره فداکاری هستن. خستگی دائمی در راستای برآورده کردن نیازهای دیگران موجب میشه که فرد بیش از توان فیزیکی و جسمانی خود فعالیت بکنه و دچار فرسایش بشه. درصورتی که شخص دچار بیماری بشه نمی‌تونه از دیگران کمک بگیره و عذاب وجدان زیادی از انداختن بار مسئولیت خود بر دوش دیگران متحمل میشه.
ضعف سیستم ایمنی هم یکی دیگر از عوارض شایع جسمانی طرحواره ایثار هست. نگرانی دائمی برای دیگران و غافل شدن از نیازهای خود موجب ضعف ایمنی و شروع بیماری‌های خودایمنی در بدن میشه. سرطان به‌عنوان یکی از رایج‌ترین بیماری‌های خودایمنی در جهان شناخته میشه و ارتباط مستقیمی بین سطح استرس و اضطراب با مبتلا شدن به سرطان وجود داره.
نحوۀ تشخیص و درمان طرحواره ایثارگری
ریشۀ طرحواره‌های مخرب در زندگی افراد بسیار عمیق هست. تجارب کودکی نمود بسیاری در زندگی بزرگسالی فرد ایجاد می‌کنن و روابط اون رو شکل میدن، در برخی از موارد ممکن هست به‌طور کامل از بین نره، اما پس از آگاهی به وجود این الگوها میشه تا حد زیادی از گسترش اون به باقی زندگی جلوگیری کرد. الگوی ایثارگری نیز از این قائده جدا نیست و علائم اون قابل کنترل هست. در ادامه چند مورد از بهترین راه‌های درمان رو مطرح خواهیم کرد.
مراجعه به تراپیست
یکی از مؤثرترین راه‌های جلوگیری از گسترش این طرحواره مراجعه به تراپیست و شروع روان‌درمانی هست. جلسات روان‌درمانی به شما کمک خواهد کرد که نحوۀ کنترل علائم طرحوارۀ خودتونو یاد بگیرید و به مرور از شدت اون کم کنید. همچنین با ریشۀ علائم طرحواره ایثار خودتون آشنا خواهید شد.
با فراگیری تکنیک‌ها و مهارت‌های فردی در طی روان‌درمانی توسط درمانگر مطمئن و دلسوز خود، مشکلات شما بهبود پیدا خواهد کرد. در نظر داشته باشید که این روند، طولانی و سخت خواهد بود و نیازمند تلاش و صبوری شما هست. درصورتی که با درمانگرتون همراهی کنید، پس از مدتی بابت تلاشتون از خودتون تشکر خواهید کرد.
تقویت مهارت‌های فردی
از مهم‌ترین اقدامات برای از بین بردن اثرات طرحوارۀ ازخودگذشتگی، میشه به تقوت مهارت‌های فردی و تمرکز در بهبود خود اشاره کرد. یکی از مهم‌ترین مهارت‌های فردی در کاهش علائم و نشانه‌های طرحواره ایثارگری، مهارت نه گفتن هست. شما با تمرین کردن نه گفتن به خواسته‌ها و تمایلات دیگران از شدت توجه و تمرکز روی اون‌ها کم می‌کنید. این ویژگی به مرور موجب میشه که شروع به دیدن نیازهای خودتون کنید و خودتون رو اولویت قرار بدید.
کسب این مهارت نیز به صبوری و تلاش مستمر نیاز داره. شاید در ابتدا خیلی سخت به نظر برسه، اما در طول این مسیر به خودتون یادآوری کنید که شما لایق دریافت محبت بی قیدوشرط هستید و لازم نیست برای به دست آوردن محبت از سمت دیگران احساس شرم یا گناه داشته باشید.
دوری از روابط مسموم
بسیاری از افراد این طرحواره رو در وجود شما تشخیص میدن و از محبت و احساس مسئولیت شما سوء‌استفاده می‌کنن. دوری از این افراد به‌طور مستقیم در درمان شما تأثیر میذاره و حال شما رو بهتر می‌کنه. بهتره در طول درمان با افراد مطمئن در ارتباط باشید.
افرادی که بدون این‌که برای شما کاری انجام بدن از شما توقع انجام دادن خواسته‌هاشون رو دارن، افرادی که می‌خوان نقش کودک شما رو بازی کنند و از شما انتظار انجام وظایف والد رو دارن، افرادی که کارهاشون رو به شما می‌سپارند، همۀ این افراد موجب تقویت این الگوی مخرب در وجود شما میشن.
چند نکته برای افرادی که دچار طرحواره فداکاری هستند
علاوه بر راهکاری‌های ذکرشده، تلاش فردی هم بسیار کمک‌کننده خواهد بود. در نهایت این شما هستین که باید این الگوی مخرب رو بشکنین و خودتون رو از دام طرحواره ایثار نجات بدید. به همین دلیل، چند نکتۀ تکمیلی برای مقابله با فداکاری افراطی برای شما آماده کردیم:
۱- به زمان‌هایی که برای دیگران فداکاری می‌کنید، اما اون‌ها واقعاً به اون نیاز حیاتی ندارن دقت داشته باشید و سعی در محدود کردن اون‌ها کنید. از این طریق می‌تونید وقت آزاد بیشتری برای رسیدگی به خودتون فراهم کنید.
۲- با استفاده از زمانی که صرفه‌جویی کردید، به انجام کارهایی بپردازید که همیشه دوست داشتید انجام بدید، اما فرصتش رو نداشتید. برای ایجاد تمرکز بالاتر، یک لیست از این کارها تهیه و سعی کنید در مدت زمان مشخص، تعدادی از اون‌ها رو تیک بزنید.
۳- به خودتون یادآوری کنید که شما لایق دریافت عشق و محبت از دیگران هستید. لازم نیست برای به دست آوردن، کاری فراتر از توان خودتون انجام بدید. محبت کردن معامله‌ای نیست.
۴- زمانی رو صرف پیدا کردن خود و کشف معنای زندگی کنید. سعی کنید درعین‌حال که انسان خوبی هستید و به دیگران محبت می‌کنید، محبت دیگران رو هم بپذیرید.
۵- در مقابل سوء‌استفادۀ دیگران واکنش نشان دهید! از کارهای کوچک شروع کنید و پس از مدتی از تغییر خود شگفت‌زده خواهید شد.
کلام آخر
طرحواره‌ها دنیای بزرگ و عمیقی دارن. علائم و نشانه‌های این الگوهای مخرب سراسر زندگی فرد رو درگیر می‌کنن و افراد فرصت‌طلب سعی در سوء‌استفاده از شما خواهند کرد. درصورتی که شما هم با این الگوهای مخرب درگیر هستید و کنترل علائم اون از دست شما خارج شده، بهتر هست با مراجعه به تراپیست قدم اول رو در راستای بهبود وضعیت خود بردارید.
جوونه متشکل از بهترین روان‌درمانگران و مشاوران تخصصی هست. یکی از اهداف اصلی جوونه، آشنایی با انواع طرحواره‌ها از جمله طرحواره ایثار و همچنین ارتقای سطح آگاهی افراد جامعه هست. متخصصان این مجموعه با گذراندن برترین دوره‌های بین‌المللی آمادۀ راهنمایی و همراهی شما در این مسیر هستند.
همچنین برای مطالعه بیشتر در مورد طرحواره فداکاری می توانید به منابع زیر (انگلیسی زبان) مراجعه کنید:
بلوار میرداماد، خیابان شاه نظری، کوچه ابن سینا، پلاک ۲، فضای کار اشتراکی ماجرا
