طرحواره ایثار
نویسنده: جوونه
تاریخ: 29 آذر 1402
بسیاری از ما بخشی از زندگی خود را صرف مراقبت و نگهداری از نزدیکان و عزیزان خود کرده‌ایم. فداکاری و گذشت در فرهنگ ما ریشۀ عمیقی دارد و اساس بسیاری از روابط خانوادگی ما را شکل می‌دهد. در برخی افراد این صفت به شکل بیمارگونه‌ای شروع به افزایش می‌کند تا جایی که شخص در شرایط عادی نیز درگیر طرحواره ایثار یا فداکاری برای دیگران است.
افراد دچار این طرحواره از ترس ناامید کردن نزدیکان خود به‌طور اغراق‌آمیزی خود را وقف انجام خواسته‌ها و مسئولیت‌های دیگران می‌کنند و از خود غافل می شوند. اگر شما نیز با علائم مشابه موارد ذکرشده دست‌وپنجه نرم می‌کنید با ما در این مقاله همراه باشید تا با الگوی تکرارشونده ایثار آشنا شویم.
بررسی مفهوم طرحواره
پیش از آن‌که بتوانیم طرحواره ایثار را بررسی کنیم باید بدانیم که مفهوم طرحواره چیست. طرحواره به الگوهای تکرارشونده‌ای در زندگی فرد گفته می شود. ما بر اساس الگوهای از پیش تعیین‌شده در ذهنمان که از تجارب تلخ و شیرین دوران کودکی و نوجوانی به خاطر داریم به دنیا نگاه می‌کنیم.
فرض کنید در رابطه با والدین خود که از امن‌ترین نقاط زندگی شما در دوران خردسالی بوده‌اند، خاطرۀ تلخی دارید. این تجربه در تمام رابطه‌های دیگر شما با افراد نمود پیدا می‌کند و شما بر اساس آن به دیگران واکنش نشان می‌دهید. وجود طرحواره‌ها در زندگی ما موجب می شود که تمام کنش و واکنش‌های روابط را بر اساس این مسئله پیش‌بینی کنیم. به عقیدۀ یونگ، این الگوی رفتاری در تمام عمر فرد تکرار خواهد شد.
تا زمانی‌که از وجود این طرحواره‌ها در زندگی فردی و اجتماعی خود مطلع نباشیم در این دام گرفتار خواهیم ماند. زمانی‌که شروع به تغییر می‌کنیم و از این تله‌های زندگی باخبر می‌شویم، روابط ما شروع به بهبود و تغییر می‌کنند. درست است که این مسیر پستی و بلندی‌های بسیاری دارد، اما شیرینی آن به تمام سختی‌های مسیر می‌ارزد.
طرحواره ایثار چیست؟
در فرهنگ ما ایثار و فداکاری یکی از بهترین صفات انسانی تلقی می‌شوند. افرادی که در روابط اجتماعی ازخودگذشتگی می‌کنند همیشه به‌عنوان بزرگ‌ترین و بهترین افراد شناخته می شوند. درست است که فداکاری در روابط لازم است، اما اگر این صفت به‌عنوان یک عادت تکرارشونده موجب شود که شما به‌طور کامل خودتان را فراموش کنید وارد تلۀ ایثار می شوید.
طرحواره ایثار یا فداکاری به تکرار مداوم این عادت اشاره دارد که شما همیشه خواسته و رضایت دیگران را بر خواسته و رضایت خود اولویت دهید. این الگو باعث می شود شما به‌طور کلی خودتان را فراموش و زندگی خود را صرف کسب رضایت دیگران کنید تا اندکی از احساس عذاب وجدان خود بکاهید. متأسفانه الگوی مخرب فداکاری با احساس شرم، گره خورده است و در بسیاری از مواقع شخص گمان می‌کند که لیاقت کافی را برای دریافت احساسات خوب از دیگران ندارد.
شخصی که دچار الگوی تکرارشوندۀ ایثار است نسبت به احساس نارضایتی و درد در دیگران بسیار حساس می شود و تمام احساسات خود را نادیده می‌گیرد. تا جایی که اگر نسبت به خواستۀ اشخاص دیگر «نه» بگوید دچار احساس خودسرزنشی و عذاب وجدان فلج‌کننده می‌شود.
تفاوت الگوی ایثار با الگوی اطاعت
بسیاری از افراد این طرحواره را با طرحوارۀ اطاعت یکسان می‌دانند. درست است که وجه شباهت‌هایی در بین این دو الگوی مخرب وجود دارد، اما علائم بروز آن‌ها با یکدیگر متفاوت است. در طرحواره ایثار مشابه طرحوارۀ اطاعت، افراد برای برآورده کردن نیازهای دیگران تلاش می‌کنند. این تلاش به حدی می‌رسد که نیازهای خود را فراموش و تمام زندگی خود را صرف ارضای امیال دیگران می‌کنند.
علت این امر در طرحواره فداکاری کمی با طرحوارۀ اطاعت متفاوت است. افرادی که دچار الگوی ازخودگذشتگی هستند این کارها را به‌صورت داوطلبانه انجام می‌دهند درحالی‌که افراد دچار الگوی اطاعت، از مجازات ناشی از انجام ندادن کارها می‌ترسند. افرادی که با طرحواره ایثارگری درگیر هستند، می‌خواهند جلوی تجربۀ درد دیگران بگیرند و ارتباط خود را با آن‌ها حفظ کنند. این افراد همدلی بسیار بالایی دارند و نسبت به تجارب ناخوشایند دیگران بسیار حساس هستند.
همچنین در نظر داشته باشید که در بین افراد دچار به طرحوارۀ ازخودگذشتگی نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. برخی از این افراد در تلاش هستند که تأیید دیگران را به دست بیاورند و برخی صرفاً از این مسئله هراس دارند که ارتباطشان با اشخاص دیگر به پایان برسد.
علل شکل‌گیری طرحواره فداکاری
ریشۀ طرحواره‌ها به دوران کودکی و بلوغ برمی‌گردد. طرحواره ایثار نیز مانند سایر طرحواره‌ها به تجاربی ناخوشایند در سال‌های اولیۀ زندگی شخص مرتبط است. الگوی فداکاری یا ایثار به قبول احساس مسئولیتی فراتر از توان کودک بستگی دارد. در ادامه، چند مورد از شایع‌ترین عوامل شکل‌گیری این طرحواره را عنوان می‌کنیم.
مراقبت از والدین
فرض کنید شما به‌عنوان یک کودک، مجبور به نگهداری و مراقبت از والدین خود می شوید. این مراقبت می‌تواند به بیماری فیزیکی یا حتی افسردگی در بزرگسالان مربوط باشد. کودک در این شرایط برای قبول وضعیت موجود این باور را در ذهن خود تقویت می‌کند که «اگر به اندازۀ کافی از آن‌ها مراقبت کنم، آن‌ها نیز از من مراقبت خواهند کرد.»
این بار بسیار سنگینی بر شانه‌های یک کودک است و موجب می‌شود با خود فکر کند که اگر والدین او خوب نشوند، تقصیر و کم‌کاری از اوست. شاید ذهن کودک این را به صراحت تکرار نکرده باشد، اما اثر آن در ذهن و روان کودک به‌مراتب وخیم‌تر است.
جلب توجه یا انتظار بیش از حد والدین
یکی دیگر از مواردی که به شکل‌گیری این طرحواره کمک می‌کند، جلب توجه است. اگر کودک به میزان کافی از والدین و مراقبان خود توجه دریافت نکند، تلاش خواهد کرد با انجام کاری فراتر از توان خود مانند رفع نیازهای دیگران، آن را به دست آورد. همچنین درصورتی که والدین انتظارات زیادی از کودک داشته باشند نیز ممکن است جرقه‌های اولیۀ طرحواره ایثار در فرد ایجاد شود.
نمود الگوی ایثار در بزرگسالی
با گذر زمان و در دوران بزرگسالی این احساس مسئولیت بیش از اندازه، تبدیل به طرحوارۀ ازخودگذشتگی در فرد می شود. تا جایی که شخص گمان می‌کند وجود او در کنار دیگران یک الزام است و او وظیفه دارد از بقیه مراقبت و حمایت کند.
بزرگسالانی که دچار الگوی مخرب فداکاری هستند هیچ وقت از وجود خود احساس رضایت نمی‌کنند و همیشه در ذهنشان این تصور نقش می‌بندد که به اندازۀ کافی در زندگی افراد حضور ندارند. تنها خواستۀ آن‌ها به انجام بیشتر آرزوها و امیال دیگران خلاصه می‌شود و به‌طور کلی خواسته‌های خود را به دست فراموشی می‌سپارند.
علائم روانی و نشانه‌های طرحواره ایثار
افرادی که دچار طرحواره ایثار هستند، علائم و نشانه‌های متعددی از خود نشان می‌دهند. آگاهی از این نشانه‌ها به افراد در قطع این زنجیره کمک بسیاری می‌کند. توصیه می‌شود که در کنار افزایش آگاهی و معلومات خود از این طرحواره از یک متخصص یا درمانگر نیز در این راه کمک بگیرید. علائم و نشانه‌های بارز این اختلال به شرح زیر است:
- آسیب‌های عاطفی و روانی دیگران را غیرقابل تحمل می‌دانید.
- در مقابل احساسات اطرافیان، احساس مسئولیت افراطی می‌کنید.
- ممکن است واکنش‌های شدیدی نسبت به آسیب به حیوانات از خود نشان دهید.
- از درنظرگرفتن احساسات و خواسته‌های خود، احساس گناه و عذاب وجدان می‌کنید.
- نه گفتن به دیگران برای شما سخت است.
- صحبت از خودتان و نیازهایتان برای شما مشکل است.
- اگر دیگران بخواهند به شما کمک کنند، مضطرب و معذب می‌شوید.
- متوجه سوء‌استفادۀ دیگران از خودتان هستید، اما کاری از دستتان برای تغییر وضعیت برنمی‌آید.
- احساس ناکافی بودن می‌کنید.
- فکرمی‌کنید خودتان انتخاب کرده‌اید که ناجی دیگران باشید و به افراد محبت کنید.
- از عدم جبران محبت شما توسط دیگران احساس ناراحتی و خشم می‌کنید.
علائم جسمانی الگوی طرحواره ایثار
متأسفانه تحقیقات نشان می‌دهند که علاوه بر نشانه‌های ذکرشده، طرحواره ایثار به شکل عوارض جسمانی نیز نمایان می‌شود. دردهای مزمن یکی از نشانه‌های این الگو هستند، چون فرد دچار الگوی مخرب فداکاری، اضطراب بالایی را تحمل می‌کند. این اضطراب به شکل انقباض‌های طولانی‌مدت خود را نشان می‌دهد و سردرد و بدن‌دردهای شدیدی را ایجاد می‌کند.
همچنین بسیاری از بیماری‌های گوارشی ناشی از اضطراب بالای طرحواره فداکاری هستند. خستگی دائمی در راستای برآورده کردن نیازهای دیگران موجب می‌شود که فرد بیش از توان فیزیکی و جسمانی خود فعالیت کند و دچار فرسایش شود. درصورتی که شخص دچار بیماری شود نمی‌تواند از دیگران کمک بگیرد و عذاب وجدان زیادی از انداختن بار مسئولیت خود بر دوش دیگران متحمل می‌شود.
ضعف سیستم ایمنی نیز یکی دیگر از عوارض شایع جسمانی طرحواره ایثار است. نگرانی دائمی برای دیگران و غافل شدن از نیازهای خود موجب ضعف ایمنی و شروع بیماری‌های خودایمنی در بدن می‌شود. سرطان به‌عنوان یکی از رایج‌ترین بیماری‌های خودایمنی در جهان شناخته می‌شود و ارتباط مستقیمی بین سطح استرس و اضطراب با مبتلا شدن به سرطان وجود دارد.
نحوۀ تشخیص و درمان طرحواره ایثارگری
ریشۀ طرحواره‌های مخرب در زندگی افراد بسیار عمیق است. تجارب کودکی نمود بسیاری در زندگی بزرگسالی فرد ایجاد می‌کنند و روابط او را شکل می‌دهند. در برخی از موارد ممکن است به‌طور کامل از بین نرود، اما پس از آگاهی به وجود این الگوها می‌توان تا حد زیادی از گسترش آن به باقی زندگی جلوگیری کرد. الگوی ایثارگری نیز از این قائده جدا نیست و علائم آن قابل کنترل است. در ادامه چند مورد از بهترین راه‌های درمان را مطرح خواهیم کرد.
مراجعه به تراپیست
یکی از مؤثرترین راه‌های جلوگیری از گسترش این طرحواره مراجعه به تراپیست و شروع روان‌درمانی است. جلسات روان‌درمانی به شما کمک خواهد کرد که نحوۀ کنترل علائم طرحوارۀ خود را یاد بگیرید و به مرور از شدت آن کم کنید. همچنین با ریشۀ علائم طرحواره ایثار خود آشنا خواهید شد.
با فراگیری تکنیک‌ها و مهارت‌های فردی در طی روان‌درمانی توسط درمانگر مطمئن و دلسوز خود، مشکلات شما بهبود خواهند یافت. در نظر داشته باشید که این روند، طولانی و سخت خواهد بود و نیازمند تلاش و صبوری شما است. درصورتی که با درمانگرتان همراهی کنید، پس از مدتی بابت تلاشتان از خود تشکر خواهید کرد.
تقویت مهارت‌های فردی
از مهم‌ترین اقدامات برای از بین بردن اثرات طرحوارۀ ازخودگذشتگی، می‌توان به تقوت مهارت‌های فردی و تمرکز در بهبود خود اشاره کرد. یکی از مهم‌ترین مهارت‌های فردی در کاهش علائم و نشانه‌های طرحواره ایثارگری، مهارت نه گفتن است. شما با تمرین کردن نه گفتن به خواسته‌ها و تمایلات دیگران از شدت توجه و تمرکز روی آن‌ها کم می‌کنید. این ویژگی به مرور موجب می‌شود که شروع به دیدن نیازهای خود کنید و خودتان را اولویت قرار دهید.
کسب این مهارت نیز به صبوری و تلاش مستمر نیاز دارد. شاید در ابتدا خیلی سخت به نظر برسد، اما در طول این مسیر به خودتان یادآوری کنید که شما لایق دریافت محبت بی قیدوشرط هستید و لازم نیست برای به دست آوردن محبت از سمت دیگران احساس شرم یا گناه داشته باشید.
دوری از روابط مسموم
بسیاری از افراد این طرحواره را در وجود شما تشخیص می‌دهند و از محبت و احساس مسئولیت شما سوء‌استفاده می‌کنند. دوری از این افراد به‌طور مستقیم در درمان شما تأثیر می‌گذارد و حال شما را بهتر می‌کنند. بهتر است در طول درمان با افراد مطمئن در ارتباط باشید.
افرادی که بدون این‌که برای شما کاری انجام دهند از شما توقع انجام دادن خواسته‌هایشان را دارند، افرادی که می‌خواهند نقش کودک شما را بازی کنند و از شما انتظار انجام وظایف والد را دارند، افرادی که کارهایشان را به شما می‌سپارند، همۀ این افراد موجب تقویت این الگوی مخرب در وجود شما می شوند.
چند نکته برای افرادی که دچار طرحواره فداکاری هستند
علاوه بر راهکاری‌های ذکرشده، تلاش فردی نیز بسیار کمک‌کننده خواهد بود. در نهایت این شما هستید که باید این الگوی مخرب را بشکنید و خودتان را از دام طرحواره ایثار نجات دهید. به همین دلیل، چند نکتۀ تکمیلی برای مقابله با فداکاری افراطی برای شما آماده کرده‌ایم:
1- به زمان‌هایی که برای دیگران فداکاری می‌کنید، اما آن‌ها واقعاً به آن نیاز حیاتی ندارند دقت داشته باشید و سعی در محدود کردن آن‌ها کنید. از این طریق می‌توانید وقت آزاد بیشتری برای رسیدگی به خودتان فراهم کنید.
2- با استفاده از زمانی که صرفه‌جویی کرده‌اید، به انجام کارهایی بپردازید که همیشه دوست داشتید انجام دهید، اما فرصتش را نداشتید. برای ایجاد تمرکز بالاتر، یک لیست از این کارها تهیه و سعی کنید در مدت زمان مشخص، تعدادی از آن‌ها را تیک بزنید.
3- به خودتان یادآوری کنید که شما لایق دریافت عشق و محبت از دیگران هستید. لازم نیست برای به دست آورد آن، کاری فراتر از توان خود انجام دهید. محبت کردن معامله‌ای نیست.
4- زمانی را صرف پیدا کردن خود و کشف معنای زندگی کنید. سعی کنید درعین‌حال که انسان خوبی هستید و به دیگران محبت می‌کنید، محبت دیگران را هم بپذیرید.
5- در مقابل سوء‌استفادۀ دیگران واکنش نشان دهید! از کارهای کوچک شروع کنید و پس از مدتی از تغییر خود شگفت‌زده خواهید شد.
کلام آخر
طرحواره‌ها دنیای بزرگ و عمیقی دارند. علائم و نشانه‌های این الگوهای مخرب سراسر زندگی فرد را درگیر می‌کنند و افراد فرصت‌طلب سعی در سوء‌استفاده از شما خواهند کرد. درصورتی که شما هم با این الگوهای مخرب درگیر هستید و کنترل علائم آن از دست شما خارج شده، بهتر است با مراجعه به تراپیست قدم اول را در راستای بهبود وضعیت خود بردارید.
جوونه متشکل از بهترین روان‌درمانگران و مشاوران تخصصی است. یکی از اهداف اصلی جوونه، آشنایی با انواع طرحواره‌ها از جمله طرحواره ایثار و همچنین ارتقای سطح آگاهی افراد جامعه است. متخصصان این مجموعه با گذراندن برترین دوره‌های بین‌المللی آمادۀ راهنمایی و همراهی شما در این مسیر هستند.
همچنین برای مطالعه بیشتر در مورد طرحواره فداکاری می توانید به منابع زیر (انگلیسی زبان) مراجعه کنید:
