بیش فعالی و نقص توجه در کودکان

«بچم مدام وول میخوره و تحرک داره تو خونه و بیرون. اصلا یه جا بند نمیشه. حتی کارتون مورد علاقشم میذارم نمیتونه یه ربع بشینه آروم یه جا کارتون رو نگاه کنه. حس میکنم بیرون که میبرمش بدتر آبروم میره. بقیه میگن بچم ADHD(اختلال بیش فعالی و نقص توجه) داره. چی کار باید بکنم الان؟»

خیلی از شما ممکنه که اسم اختلال بیش فعالی و نقص توجه رو شنیده باشید. این یه اختلال خیلی رایجه که هم در کودکان و هم در بزرگسالان ممکنه دیده بشه. اگه میخوایید بیشتر درباره بیش فعالی در کودکان بدونید، با این مقاله از جوونه همراه باشید.

بیش فعالی و نقص توجه در کودکان

خیلی از افراد به اشتباه فکر می‌کنن که بیش فعالی فقط در کودکان وجود داره یا وقتی فرد دارو مصرف بکنه و درمان‌ها رو پیگیری بکنه، بیش فعالیش رفع میشه؛ در حالی که نه تنها در کودکان، بلکه در بزرگسالان هم بیش فعالی و نقص توجه وجود داره و درمانگر فقط می‌تونه به فرد در جهت مدیریت و سازگاری بهتر با این اختلال کمک کنه. یعنی کاری کنه که شدت نشانه‌ها کمتر بشه و فرد بتونه سازگاری بیشتری با عملکردهای مختلف زندگیش داشته باشه .

امروزه به دلیل اینکه تحرک کودکان در فضای بیرون کم شده و بیشتر اونا توی خونه دارن بزرگ میشن و فضای کمتری برای تحرک دارن، ممکنه که این شیطونیاشونو تو خونه و در فضای محدود بخوان بروز بدن. در نتیجه ممکنه که والدین سریع برچسب بیش فعالی و نقص توجه به کودک بزنن درحالی که ممکنه واقعاً اینطور نباشه.

ما صرفا به یک نشونه نمی‌تونیم اتکا کنیم. برای اینکه بخواهیم به کودک برچسب بیش فعالی بزنیم باید زمینه زندگی اونو هم بررسی بکنیم.

نشانه‌های ADHDیا بیش فعالی و نقص توجه

معمولا کودکی که  بیش فعالی و نقص توجه داره ممکنه که در بیش فعالی یا نقص توجه یا هر دو این بخش ها علائمی از خودش بروز بده. در ادامه به طور مفصل‌تر هر کدوم از این موارد رو توضیح میدیم.

به طور کلی فرد باید حداقل ۶ مورد از ملاک‌ها رو طی مدت حداقل ۶ ماه از خودش در موقعیت‌های مختلف نشون بده تا تشخیص بیش فعالی و نقص توجه داده بشه .

این نکته لازمه که بدونید اختلال بیش فعالی و نقص توجه یک اختلال عصبی- رشدی هست. یعنی اینطور نیستش که فرد طی مدت یه ماه یا دو ماه علائمADHD رو یکهو از خودش نشون بده. بلکه از بدو تولد و حتی از زمان نوزادی ممکنه که فرد مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه باشه، فقط تشخیصش در سنین بالاتر داده شده باشه. پس اگه کودکی رو دیدیم که یکهو در یک برهه زمانی خاصی شیطنتش شروع میشه یا ممکنه که عدم تمرکز و غیره از خودش نشون بده حتماً باید سابقه‌اش رو از قبل چک بکنیم که ببینیم در برهه طولانی مدت همین علائم رو بروز داده یا نه؟ اگه مدت بروز علائم به طور مقطعی بود برچسب بیش فعالی و نقص توجه به کودک زده نمی‌شه.

علائم نقص توجه عبارتند از:

• مشکل در حفظ توجه
• عدم توجه به جزئیات
• مشکل در سازماندهی کارها و فعالیت‌ها
• از دست دادن مکرر چیزها
• اجتناب از کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی مداوم دارند
• مشکل پیروی از دستورالعمل‌ها

به عبارتی این حیطه بی‌نظمی‌هایی در توجه رو شامل میشه. افرادی که در دچار کاستی توجه هستند این علائم رو دارن:

• ناتوانی در توجه کردن دقیق به جزئیات
• اشتباه کردن از روی بی‌دقتی
• مشکل متمرکز ماندن بر روی تکالیف در مدرسه یا بازی
• ناتوانی آشکار در گوش دادن وقتی دیگران صحبت می‌کنن
• ناتوانی در تا آخر دنبال کردن پروژه‌ها
• رویکردهای نامنظم به تکالیف
• حواس پرتی
• فراموشکاری
• گرایش به گم کردن چیزها
• بی‌میلی در پرداختن به تکالیفی که به تلاش ذهنی مستمر نیاز دارن

علائم بیش فعالی عبارتند از:

• بی تابی
• ناتوانی در نشستن در جای خود
• بی‌قراری و ناتوانی در پرداختن به فعالیت‌های ساکت
• زیاد حرف زدن یا رفتار حرکتی بیش از حد
• مشکل منتظر نوبت ماندن
• رفتارهای تکانشگری
• ایجاد مزاحمت‌های مکرر برای دیگران

در نوع مرکب هم فرد هر دو مجموعه ملاک‌های بیش فعالی و نقص توجه رو برای مدت حداقل ۶ ماه و حداقل ۶ مورد برآورده می‌کنه.

وقتی میگیم که بیش فعالی و نقص توجه منجر به نقص در عملکرد میشه یعنی همه ابعاد زندگی فرد تحت تاثیر اون اختلال قرار می‌گیره، چه از نظر تحصیلی، چه از نظر شغلی، اجتماعی و موارد دیگه.

نوع بروز علائم بیش فعالی و نقص توجه

به این نکته خوبه که توجه داشته باشیم که نوع بروز اختلال بیش فعالی و نقص توجه در دختران و پسران با هم متفاوته. ممکنه که دختران نشانه‌هایی مثل فراموشکاری غیر عادی، بی‌نظمی، عزت نفس پایین و تضعیف روحیه رو از خودشون نشون بدن در حالی که در پسرها نشانه‌هایی رو از بیش فعالی و نقص توجه در خودشون نشون میدن که بیشتر آشکار هستش. ولی به طور کلی نرخ شیوع بیش فعالی و نقص توجه در پسرها بیشتر از دخترها هست.

همچنین دخترها بر خلاف پسرها نشانه های اختلال بیش فعالی و نقص توجه رو در خودشون درونی می‌کنن و مضطرب، افسرده و گوشه‌گیر ممکنه به نظر برسن و اشتباها تشخیص اختلال افسردگی یا اضطرابی براشون داده بشه.

بیش فعالی و نقص توجه در بزرگسالان

زمانی این اختلال محدود به کودکان در نظر گرفته می‌شد اما الان بالغ بر ۴ درصد بزرگسالان ممکنه ملاک‌های تشخیصی اختلال بیش فعالی و نقص توجه رو در برآورده بکنن. ‏ADHD در بزرگسالان شکل بروز متفاوت‌تری نسبت به کودکان داره. بزرگسالان ممکنه نشانه بیش فعالی و نقص توجه رو در قالب مشکل در نگه داشتن تمرکز و توجه آشکار نشون بدن.

به عنوان مثال ممکنه که تو عملکردهای اجرایی نابهنجاری‌هایی رو از خودشون نشون بدن، به احتمال بیشتری تو سازمان دادن تکالیف اشتباه کنن و از روی بی‌دقتی چیزهایی رو گم کنن. در تکالیفی که از اون‌ها می‌خوان فعالیت‌ها رو بر اساس اهمیت اولویت بندی کنن، عملکرد ضعیف‌تری از خودشون بروز میدن، در مدیریت زمان و پول بی‌نظم هستن، انجام دادن کار تحصیلی یا تا آخر دنبال کردن تکالیف شغلی براشون خیلی مشکله.

همچنین ممکنه که این افراد بیشتر در معرض خطرهای گوناگونی مثل خطر تصادفات با اتومبیل، جریمه‌های رانندگی و حیطه‌های دیگه قرار بگیرن چون تمرکزشونو از دست میدن. بیش فعالی و نقص توجه می‌تونه باعث بشه که بزرگسالان مبتلا به این اختلال مشکلات جدی در رابطه داشته باشن( چه با همسرشون، چه با همکار یا فرد آشنا و غریبه) و برای اونا گوش دادن به صحبت دیگران خیلی سخته و ممکنه که وسط حرف شخص مقابل بپرند حرفشون رو و قطع بکنند. ممکنه که دمدمی و خیلی بی‌قرار به نظر برسن، تکانشگری و مدیریت مالی نامناسب، فراموشکاری، دیر کردن مزمن، جابجا کردن مکرر اشیا در خونه و قابل اطمینان نبودن کلی هم در اونها دیده میشه.

روش های ارزیابی بیش فعالی و نقص توجه

برای ارزیابی ما باید تلاشمونو بکنیم که خیلی دقیق عمل بکنیم. معمولاً کودکی که مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه هستش در دوران نوزادی این علائم رو از خودش بروز میده :

• مشکل در تغذیه
• مشکل در خواب

مشکل در تغذیه به این صورت هستش که فردی که مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجهه معمولاً غذا نمی‌خوره یا خیلی بد غذا می‌خوره و تحرکش بسیار زیاده، شیر خوب نمی‌خوره و مادر از این قضیه گلایه داره.

مشکل در خواب در علائم بیش فعالی ممکنه به این صورت خودشو نشون بده که کودک خواب پیوسته یا آروم نداره، مدام از خواب می‌پره، گریه می‌کنه و همه رو کلافه می‌کنه؛ مثلاً ممکنه که ۲۰ بار در طول شب بیدار بشه و خواب خوبی نداشته باشه و بقیه رو هم کلافه کنه.

از این جهت متخصص حتماً باید از والدین سوال‌هایی رو در رابطه با کودکی و زیر ۳ سال کودک بپرسه. همراه با این سایر روش‌های ارزیابی عبارتند از:

• چک کردن تاریخچه خانواده
• بررسی گزارش معلم و مدرسه
• فرم گزارش والدین

در بررسی تاریخچه خانواده این مورد اهمیت پیدا می‌کنه که از اونجایی که ممکنه که ADHDاز طریق ژن به کودک انتقال پیدا بکنه، چک می‌کنیم که آیا در بین خانواده و یا بستگان قبلاً کسی بیش فعالی و نقص توجه داشته باشه یا خیر؟

در گزارش معلم و مدرسه ما خیلی دقت می‌کنیم چون بسیاری از اختلال‌ها مثل اختلال بیش فعالی و نقص توجه توسط مدرسه و معلم شناسایی می‌شه و ارجاع داده میشه به متخصص کودک. گزارش معلم رو در رابطه با اینکه تعامل اون فرد با دوستاش چطور بوده؟ رفتارش به طور کلی در مدرسه و سر کلاس چه جوریه؟ و چقدر دامنه توجه داشته؟ بررسی میشه.

در فرم گزارش والدین ممکنه که سوال‌هایی مثل: توانایی پیروی از دستورالعمل، توانایی انجام بازی‌های آروم و منتظر ماندن در صف  پرسیده و بررسی بشه.

این نکته خوبه و لازمه که بدونیم که افرادی که اختلال بیش فعالی و نقص توجه دارن هوششون مثل سایر افراد نرمال هست و از نظر هوشی میشه گفت که نقصی ندارن. چون این اختلال یه اختلال ژنتیکی هستش، اگه اطرافیان ندونن که فرد مبتلا به بیش فعالیه ممکنه که در حد افراد عادی ازشون انتظار داشته باشند و این شرایط رو برای اون‌ها سخت‌تر می‌کنه. به عنوان مثال شاهد این هستیم که بیشترین شکست و ترک تحصیل برای این افراد اتفاق می‌افته.

ویژگی های مثبت افراد بیش فعال و نقص توجه

بعضی ویژگی‌ها در این افراد وجود داره که اگه به طور مناسب مدیریت بشه به رشد این افراد به شدت کمک می‌کنه؛ به عنوان مثال افرادی که اختلال بیش فعالی و نقص توجه دارن بسیار پر انرژی، خلاق، خیال پرداز، مبتکر، بداهه‌ساز عالی و ریسک‌پذیر هستند.

علت بروز اختلال بیش فعالی و نقص توجه

در بررسی علت ایجاد اختلال بیش فعالی و نقص توجه این نکته حائز اهمیته که بدونیم این اختلال، اختلال عصبی- رشدیه. یعنی از بدو تولد تا آخر عمر ممکنه که همراه فرد باشه و صرفاً با روش‌های درمانی متفاوت فقط می‌تونیم مدیریت و سازگاریش رو بهتر بکنیم نه اینکه کامل اون اختلال رو بخوایم ریشه‌کن بکنیم. پس بیس ژنتیکی این اختلال به شدت بالاعه.

علاوه بر اون محیط به عنوان عاملی که در تشدید یا کاستن نشانه‌ها می‌تونه نقش داشته باشه، اهمیت بسزایی داره. به عنوان مثال در دوره بارداری اگه مادر به خوبی مراقب جنین نباشه، تو هوایی باشه که سرب توش زیاده یا تغذیه کافی نداشته باشه، ورزش نداشته باشه و موارد این چنینی، ممکنه که در به وجود آمدن اختلال بیش فعالی و نقص توجه تاثیرگذار باشه.

درمان بیش فعالی و نقص توجه

به طور کلی برای درمان میشه از روش‌های زیر بهره گرفت:

 دارو درمانی

در دارودرمانی داروهایی که به کودک داده می‌شه، می‌تونه به طور کلی به سه دسته تقسیم بشه:

• ضد افسردگی
• غیر محرک
• محرک‌های روانی

داروهای ضد افسردگی موود و توجه فرد رو افزایش میدن. مثل ونلافاکسین و بوپروپیون.

داروهای غیر محرک میتونه بر عوارض جانبی ناخواسته ناشی از محرک‌هایی رو که فرد تجربه می‌کنه  تاثیر بزاره و مفید باشه و در تنظیم احساس و بهبود تمرکز نقش داره. نمونه ای از این دارو عبارته از اتوموکسین.

محرک‌های روانی تاثیر بر روی انتقال دهنده‌های عصبی و افزایش هوشیاری داره. این داروها عبارتند از آدرال، ریتالین، کنسرتا و متیل فنیدات ها.

نکته: به هیچ عنوان بدون تجویز پزشک یا روانوزشک این دارو ها رو مصرف نکنید.

روان درمانی

در روان درمانی بیشتر بر روی سبک تربیتی والدین تمرکز میشه. از جایی که ساختار خانواده به وسیله کودکی که مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه بوده، آشفته شده، در وهله اول متخصص باید بیاد تلاش بکنه که ساختار خانواده رو منظم بکنه و تا از اون آشفتگی در بیاد.

سپس به والدین بفهمونه که کودکی که اختلال بیش فعالی و نقص توجه داره اگه رفتار تکانشی از خودش نشون میده، این رفتار تکانشیش عمدی نیست یا دست خودش نیست. به عنوان مثال اگه یهو میاد سیلی می‌زنه شخص مقابل رو این از عمد و برنامه‌ریزی شده نبوده بلکه به خاطر تکانشگریشه.

در خانواده‌هایی که فرزند مبتلا به بیش فعالی و نقص توجه وجود داره یا قانون‌های سختگیرانه به شدت وجود داره یا اصلاً قانون توی خانواده وجود نداره و تنظیم قوانین یکی از کارهایی که متخصص همراه با والدین انجام میدن.

همچنین او به خانواده یاد میده که بهتره چطور با کودک رفتار بکنن. به عنوان مثال اگه مسئولیت یا تسکی قراره به کودک داده بشه جمله‌هایی که به کودک گفته می‌شه باید کوتاه باشه و زمان انجام اون فعالیت مسئولیت پذیرانه کم باشه. مثلا نباید به کودک بگی که برو مسواک بزن بعد پتو رو ازکمدت بردار و بعد برقو خاموش کن و بخواب. دونه دونه هر کدوم از این فعالیت‌ها رو باید بهش بگیم راهنماییش کنیم برای انجام فعالیت بعدی. یه جاهایی نیازه که فرد به عنوان والد الگوش باشه و کودک و راهنمایی بکنه.

در رابطه با کار با خود کودک که بیشتر در قالب رفتار درمانی هست، نیازه که به دو مورد توجه کافی بشه:

• رفتارهای بازدارنده
• کار بر روی کارکردهای اجرایی

از آنجایی که کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه در حافظه فعال و در توجه مشکل دارن برای تقویت حافظه فعال و توجهشون یک سری کارها در زمینه کارکرد اجرایی انجام میشه. به عنوان مثال داستانیو میگیم و در داستان از شخص مقابل سوال می‌کنیم ازش می‌خوایم خلاصه داستان رو بگه، نقاشی بکشه یا سوال می‌پرسیم جواب بده و اینو انقدر تکرار می‌کنیم که کودک بتونه دامنه توجهشو افزایش بده. بازی‌های N-BACK و الگوی استروپ می‌تونه در این زمینه برای کودکان موثر واقع بشه.

در رفتارهای بازدارنده نیازه که ما به این نکته توجه بکنیم که همزمان باید دو تا کار انجام بدیم:

یک سری فعالیت‌ها با کودک داده بشه که بتونه انرژیش تخلیه بشه و یک سری کارها بهش می‌دیم برای اینکه بتونیم بیش فعالی کودک رو مدیریت بکنیم.  به عنوان مثال ورزش‌هایی که توشون هم توجه مهمه هم سرعت عمل می‌تونه موثر باشه مثل پینگ پنگ یا تنیس روی میز. شنا می‌تونه برای این کودک مناسب باشه چون هماهنگی دیداری حرکتیش رو تقویت می‌کنه و این ورزش‌ها کمک می‌کنه که انرژی فرد در این مکان‌ها و بازی‌ها تخلیه بشه.

بعدش ما فرایند لاک پشت تراپی رو شروع می‌کنیم یعنی بهش یاد میدیم چطور آروم و بدون تکانشگری اقدامی رو انجام بده؛ مثلاً ۱۰ تا نفس عمیق بکشه یه گام برداره و موارد این چنینی.

کلام آخر

ما در این مقاله از جوونه در رابطه با این صحبت کردیم که اختلال بیش فعالی و نقص توجه در کودکان به چه شکل بروز پیدا می‌کنه؟ چیه و چه روش درمانی می‌تونیم برای مدیریت اختلال بیش فعالی و نقص توجه در پیش بگیریم.

برای اطلاعات بیشتر در این زمینه میتونید منابع زیر رو مطالعه کنید:

ADD vs. ADHD: How Are They Different

ADHD in Children: Symptoms and Treatment