طرحواره نقص و شرم
نویسنده: جوونه
تاریخ: 1 بهمن 1402
طرحواره نقص و شرم یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین طرحواره‌هایی است که توسط جفری یانگ مطرح شده است. این طرحواره عملاً فرد را از جامعه طرد می‌کند و موجب می‌شود که به خود همچون یک جسم ناقص نگاه کند. عدم توجه طرحواره نقص و شرم مشکلات زیادی را به وجود مي‌آورد. در این مقاله از جوونه به بررسی این طرحواره، علل ایجاد آن، علائم و درمان خواهیم پرداخت. با ادامه مقاله همراه باشید!
طرحواره نقص و شرم چیست؟
پیش از هر چیز باید به این نکته اشاره کنیم که طرحواره یا Schema یک نوع باور مشخص و مهم است که میتواند روند زندگی یک فرد را به طور کامل مشخص کند. بر اساس نظر جناب آقای جفری یانگ، هجده طرحواره وجود دارد که هر کدام از آنها دارای مشخصه‌های خود هستند. در بین طرحواره‌های گوناگون، مدل مربوط به نقص و شرم (Defectiveness) بیش از هر موضوعی دیگری آسیب‌زا است. در این نوع طرحواره شاهد آن هستیم که فرد خود را نسبت به دیگران پایین‌تر می‌بیند و تصوراتی همچون «همه افراد بهتر از من رفتار میکنند» را با خود تکرار خواهد کرد.
حس عدم ارزشمندی و موفق نبودن، دو مورد مهم در رابطه با طرحواره مربوط به نقص و شرم محسوب می‌شوند که در بسیاری از افراد می‌توان آنها را مشاهده کرد. علاوه بر این، انسان‌هایی با این نوع تفکر امکان مشاهده واقعیت‌های زندگی را ندارند و به دلیل حس عدم برخورداری از دانش و یا آگاهی لازم ترجیح می‌دهند از جامعه جدا بمانند.
توجه به طرحواره نقص و شرم یکی از اساسی‌ترین مواردی است که در زمان درمان بیماری‌های روانی باید به آن توجه شود. معمولاً افرادی که با این نوع طرحواره دست و پنجه نرم میکنند توانایی پذیرفتن انتقاد نسبت به خود را ندارند، هرچند که خودشان تصور میکنند بی‌ارزش و به درد نخور هستند. بدون بررسی تخصصی و مراجعه به روانشناسان مجرب نمی‌توان این موضوع را به شکلی صحیح و علمی برطرف کرد. ادامه یافتن آن نیز شرایط را بدتر مي‌کند.
علت ایجاد طرحواره نقص و شرم
پارامترهای مختلفی می‌توانند در شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم نقش داشته باشند. اکثر کارشناسان، ریشه اصلی این موارد را به اتفاقاتی که در دوران کودکی رخ داده‌اند، مرتبط می‌دانند. در واقع باید بیان کرد که اکثر طرحواره‌ها در دوران کودکی ما به وجود می‌آيند و بنیان زندگی ما را تعیین میکنند. روبرو شدن با برخی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌زا میتواند شکل‌گیری طرحواره نقص و شرم را تسریع کند و آینده کودک را برای همیشه تغییر دهد.
تحقیر شدن توسط والدین
اولین امری که باید به آن اشاره کنیم، تحقیر کودک توسط پدر و مادر است. تحقیر شدن آن هم در سنین کودکی یکی از بدترین اتفاقاتی است که برای هر فرد میتواند رخ دهد. متأسفانه بسیاری از والدین به این موضوع مهم توجه ندارند و به همین دلیل اکثر انسانها همواره حس کمبود را تجربه مي‌کنند. این موضوع میتواند دلیلی مهم برای طرحواره نقص و شرم باشد.
تنبیه مداوم توسط والدین
اگرچه تحقیر شدن به صورت کلامی به خودی خود آسیب‌زا است، اما برخی از پدران و مادران پا را از این هم فراتر می‌گذارند و به تنبیه مداوم فرزندان خود می‌پردازند. تنبیه کردن فرزندان نه تنها مشکلات و نقص‌های آنها را برطرف نمی‌کند، بلکه با خرد کردن روحیه کودکان، شرایط را برای ایجاد طرحوار نقص و شرم فراهم خواهد کرد. تنبیه کودک با هر شدتی مناسب نیست و باید به طور کامل از آن خودداری شود.
عدم توجه به نیازها در زمان کودکی
همه افراد در دوران کودکی خود نیازهای گوناگونی دارند. مواردی همچون فقر و یا عدم توجه والدین به این نیازها، منجر به آن می‌شود که کودک تصور کند برای دستیابی به نیازهای خود کافی نیست. همین موضوع موجب خواهد شد تا وی همواره به نقص‌ها و همچنین ویژگی‌های منفی خود توجه داشته باشد. مجموع این موارد در کنار هم نتیجه‌ای به جز سرزنش همیشگی و ایجاد معیارهای غیر واقع‌بینانه ندارد.
مسخره شدن به علت وجود نقص فیزیکی
همه ما حداقل یک بار تجربه مسخره شدن توسط خانواده و یا دوستان را داشته‌ایم. متأسفانه در برخی از جوامع، افراد و به خصوص کودکان به دلیل وجود نقص فیزیکی خود مورد تمسخر قرار می‌گیرند. این امر حتی اگر تنها چند بار تکرار شود، آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به همراه دارد که رفع کردن هر یک از آنها سال‌ها زمان می‌برد. در واقع به جرئت می‌توان گفت که تمسخر توسط خانواده و یا دوستان به دلیل وجود نقص فیزیکی میتواند علتی برای به وجود آمدن طرحواره نقص و شرم باشد.
مقایسه مداوم با هم سن و سالان
یکی دیگر از مواردی که میتواند به عنوان علت اصلی به وجود آمدن طرحواره نقص و شرم مطرح شود، مقایسه کردن کودکان با هم سن و سالان است. به یاد داشته باشید که هر فرد استعدادهای خاص خود را دارد و هیچ کودکی نباید با یک کودک دیگر مقایسه شود. در کشور ما این نوع مقایسه‌ها معمولاً از نوع رفتاری و یا تحصیلی هستند که قاعدتاً نتایج مخربی برای آینده فرزندان به دنبال دارند.
بی‌توجهی به ارائه پاداش در صورت موفقیت
برخی از والدین نه تنها در زمان موفقیت کودکانشان آنها را تشویق نمی‌کنند، بلکه موفقیت به دست آمده را کوچک و کم اهمیت می‌بینند. این بزرگ‌ترین آسیبی است که می‌توانید به کودکان خود وارد کنید. حتی سادهترین موفقیتهای آنان را جشن بگیرید و با دادن یک پاداش مختصر، حتی به صورت کلامی، به آنها نشان دهید که توانایی رسیدن به اهداف و خواسته‌های مختلف خود را دارند.
علاقه شدید والدین به یک فرزند خاص
در برخی از خانواده‌ها، والدین یکی از فرزندان را بیشتر از سایرین دوست دارند. این موضوع منجر به آن می‌شود که سایر فرزندان خود را کم‌اهمیت و حتی بی‌اهمیت بدانند و تصور کنند که برای به دست آوردن عشق و علاقه شما لیاقت لازم را ندارند. همه فرزندان خود را به یک اندازه دوست داشته باشید، حتی اگر با مشکلات مختلفی روبرو شده‌اند، تلاش خود را برای جلوگیری از ایجاد طرحواره نقص و شرم به کار بگیرید.
طلاق والدین
به طور کلی، طلاق گرفتن والدین آن هم در سنین کودکی میتواند مشکلات بسیار زیادی را به همراه داشته باشد. طرحواره مربوط به نقص و شرم تنها یکی از این مشکلات مهم به شمار می‌آيد. جدایی والدین شاید به دلایل منطقی و قابل‌قبولی صورت بگیرد، اما در هر صورت میتواند نتیجه زیان‌باری را برای فرزندان به دنبال داشته باشد. برخی از کودکان خود را دلیل طلاق گرفتن والدینشان می‌دانند.
سو استفاده‌های جنسی
علت دیگری که در این زمینه می‌توان به آن اشاره کرد، سو استفاده جنسی یا Sexual harassment است. این موضوع در هر سنی میتواند منجر به مشکلات روانی متعددی شود، اما در سنین کودکی با خطرات بیشتری همراه است. سو استفاده جنسی خود به زیرشاخه‌های گوناگونی تقسیم‌بندی می‌شود که سخن گفتن در مورد آنها از حوصله این متن خارج است.
مهم‌ترین علائم طرحواره نقص و شرم
همانند هر هجده طرحواره دیگر، طرحواره نقص و شرم نیز دارای یک سری علائم یا نشانه‌های خاص است که با کمک آنها می‌توانیم شرایط کلی افراد را در چنین شرایطی مورد بررسی قرار دهیم. هر یک از این علائم نشان‌دهنده آن هستند که نقص و شرم میتواند روابط انسانی ما را با دوستان و خانواده به طور کامل نابود کند به نحوی که علاوه بر دوستان، حتی اعضای خانواده نیز علاقه‌ای به برقراری ارتباط با ما نداشته باشند. در ادامه به چند مورد از مهم ترین علائم طرحواره نقص و شرم اشاره می‌کنیم.
پذیرفتن نظرات دیگران به هر نحوی که باشند
اولین نشانه‌ای که میتواند ما را به سمت شناسایی طرحواره نقص و شرم بکشاند، پذیرفتن نظرات دیگران یا تسلیم شدن در برابر آنها است. افرادی که دارای این نوع طرحواره هستند عملاً هیچ دفاعی از نظرات خود ندارند و پس از یک بحث کوچک تسلیم فرد مقابل خود می‌شوند. این موضوع در زمان گرفتن تصمیمات مهم برای زندگی آسیب‌زننده است، زیرا افراد هیچ‌گونه توانایی خاصی برای ارائه نظر خود ندارند. ادامه یافتن همین روند به ظاهر ساده، امکان ادامه زندگی به شکل سالم را از ما میگیرد.
انتقاد مداوم
نشانه دیگری که باید به آن بپردازیم، انتقاد پی‌در‌پی فرد از «خود» است. این افراد توانایی خاصی در انتقاد کردن از موفقیتهای خود دارند و حتی پیشرفت‌های چشم‌گیرشان را نادیده می‌گیرند. با توجه به علت‌هایی که پیش از این به آنها اشاره کردیم، به راحتی می‌توان فهمید که چنین موضوعی از کجا سرچشمه میگیرد. این انتقادها تنها مربوط به یک حوزه خاص نیستند و در زمینه تحصیلی، فردی و… نیز دیده می‌شوند.
خجالت از بیرون رفتن و حضور در جامعه
یک علامت بسیار روشن و واضح از این طرحواره، خجالت کشیدن فرد از حضور در جامعه است. همان‌طور که گفتیم، چنین افرادی از عملکرد خود راضی نیستند و همواره خود را پایین‌تر از دیگران می‌بینند. با توجه به این نوع دیدگاه، جای تعجبی ندارد که آنها عموماً از حضور در جامعه بیزار هستند و حتی تحمل ورود به مجالس دوستانه و خانوادگی را نخواهند داشت. البته باید به این نکته اشاره کنیم که این موضوع تنها مربوط به طرحواره نقص و شرم نیست و میتواند نشانه‌ای برای سایر مشکلات روانی نیز باشد.
کمال‌گرا بودن
کمال‌گرایی یا Perfectionism علامت مهمی به شمار می‌آيد که می‌توانیم در افراد دارای این طرحواره آن را مشاهده کنیم. حس کمبود و نقص در این افراد موجب مي‌شود تا تمام تلاش خود را برای ارائه بهترین نتایج به کار بگیرند. آنها تحمل مشاهده کوچک‌ترین اهمال‌کاری را ندارند و قصد دارند بهترین و مناسب‌ترین محصول، پروژه و… را ارائه کنند. این نوع کمال‌گرایی نه تنها منجر به پیشرفت نمی‌شود، بلکه خود یک عامل اساسی جهت جلوگیری از دستیابی به اهداف مختلف به شمار می‌رود.
درمان طرحواره نقص و شرم چگونه است؟
به منظور درمان مشکلات مربوط به این طرحواره باید از روانشناسان برتر کمک بگیرید. این یک موضوع کاملاً اساسی است و به هیچ عنوان نمی‌توان انتظار داشت که با راهکارهای ساده‌انگارانه درمان شود. ادامه یافتن تصورات مربوط به نقص و کمبود منجر به آن می‌شود که فرد ارتباط خود را با دوستان، خانواده و در نهایت جامعه از دست بدهد. روش‌های مختلفی به منظور درمان این امر وجود دارد که اکنون به آنها اشاره می‌کنیم.
تمرکز بر روی نقاط مثبت
یکی از سادهترین و البته بهترین روش‌هایی که به منظور درمان طرحواره نقص و شرم مورد استفاده قرار میگیرد، تمرکز کامل بر روی نقاط مثبت فردی است. در این حالت، جزئی‌ترین نقاط مثبت نیز به صورت مداوم تکرار می‌شوند تا جای نکته‌های منفی و نقص‌های موجود در ذهن فرد را بگیرند. همه افراد دارای نقاط مثبت هستند و باید شخصیت خود را بر اساس آنها شکل دهند.
نوشتن یک لیست از نقاط مثبت میتواند راهکار بسیار خوبی در این زمینه باشد. فرد باید هر روز این لیست را مورد بررسی قرار دهد تا بداند که نه تنها نسبت به دیگران پایین‌تر نیست، بلکه حتی در برخی از حوزه‌ها نسبت به سایر انسانها برتری‌های خاصی دارد. تکمیل این لیست به مرور زمان صورت میگیرد و نباید انتظار داشته باشیم که یک شبه تمامی تصورات منفی جای خود را به تصورات مثبت و مناسب بدهند.
پذیرفتن تشویق‌ها
تشویق شدن و گرفتن پاداش یکی دیگر از روش‌هایی به شمار می‌آید که می‌توان از آن به منظور حل چنین طرحواره‌های خاصی کمک گرفت. فرد باید این موضوع را درک کند که او نیز لایق دریافت پاداش و تشویق است و میتواند به سوی آينده گام بردارد. این تشویق‌ها و پاداش‌ها از سوی اعضای خانواده، دوستان و آشنایان ارائه می‌شوند.
تلاش برای حضور در جمع‌های دوستانه
یکی از سخت‌ترین و در عین حال کاربردی‌ترین روش‌ها جهت رفع مشکلات مربوط به این طرحواره نقص و شرم، تلاش کردن برای حضور در جمع‌های دوستانه است. این موضوع قطعاً در نگاه اول دشوار به نظر می‌رسد، اما اگر به آرامی و با دقت پیگیری شود، نتایج خارق‌‌العاده‌ای را به همراه خواهد داشت. موفقیت در این زمینه منجر به آن می‌شود که فرد مدنظر ما به مرور زمان توانایی حضور در جامعه را نیز کسب کند که خود یک امر حیاتی است.
مراجعه به درمانگر
نباید فراموش کرد تشخیص این طرحواره باید توسط یک درمانگر متخصص یا تراپیست انجام ود. بنابراین درمان و گذر از طرحواره نقص و شرم توسط تراپیست مطمئن ترین و بهترین راه است.
سخن پایانی
هجده طرحواره اصلی توسط آقای جفری یانگ مطرح شده است که از بین آنها مدل مربوط به نقص و شرم اهمیت بیشتری در جوامع امروزی دارد. بر اساس این طرحواره، فرد مدنظر هیچ ارزشی برای خود قائل نیست و ریشه تمامی مشکلات را به خود بر می‌گرداند. این امر با احساس سرخوردگی همراه است.
به منظور درمان طرحواره نقص و شرم باید از راهکارهای گوناگونی همچون تمرکز بر روی نقاط مثبت و همچنین پذیرفتن تشویق‌ها و پاداش‌ها استفاده کنیم. هرچند که رفع این موضوع به طور کامل ممکن است زمان‌بر باشد، اما در صورت به کارگیری روش‌های درست می‌توان به چنین امری امیدوار بود. همچنین برای مطالعه بیشتر در مورد طرحواره نقص و شرم می توانید به منابع زیر (انگلیسی زبان) مراجعه کنید:
