آشنایی با فوبیا و انواع آن

«وقتی یه جای تنگ قرار می‌گیرم، احساس می‌کنم که الان خفه می‌شم و نفسم می‌گیره. تپش قلبم اونقدر زیاد میشه که احساس می‌کنم الان قلبم از دهنم بیرون میاد. به خاطر همین خیلی جاها شده که نمیرم و از بسیاری از موقعیت‌ها اجتناب می‌کنم و پیامدهای منفی زیادی هم برای من داشته. مثلا وقتی که آسانسور می‌بینم، اصلاً نمی‌تونم سوارش بشم. احساس می‌کنم که الان خفه میشم وقتی توش قرار می‌گیرم و هوا نمی‌رسه؛ به خاطر همین انقدر از پله‌ها بالا و پایین رفتم که دیگه زانوهام درد گرفته و مشکل پیدا کرده.

کم کم دارم فکر می‌کنم که دخترمم داره شبیه من میشه. خیلی به عنکبوت واکنش نشون میده. یه روزی توی اتاقش بود و یه دونه عنکبوت دید. اونقدر جیغ و گریه کرد که هممونو خسته کرد. از اون به بعد تا حالا همش به من چسبیده و پاشو توی اتاقش دیگه نمی‌ذاره. نه تنها توی اتاق بلکه اگه تو محیط بیرونم عنکبوت ببینه همین واکنشو نشون میده و دیگه دوست نداره وارد اون محیط بشه.

هر چقدر بهش زمان دادم که بخواد خودش درست بشه و مسئلش حل بشه ولی دیدم که همچنان با گذشت چند ماه همونطور باقی مونده. بقیه میگن فوبیا داره. می‌ترسم بعداً به مرور زمان اضطرابش شدت بگیره و حتی بدتر از من بشه. به نظرتون باید چیکار کنم؟»

موضوعی که امروز می‌خوایم دربارش صحبت بکنیم یکی از رایج‌ترین مسائل در حوزه روانشناسیه. از صحبت‌های بالا فکر می‌کنم درست فهمیده باشید که امروز می‌خوایم درباره فوبیا صحبت بکنیم. اگه شما هم فوبی خاصی دارید و می‌خواید که بیشتر دربارش بدونید یا اضطراب و ترستون رو کاهش بدید با این مقاله از جوونه همراه باشید.

فوبیا چیست؟

همه ما در زندگی احساس ترس رو تجربه کردیم و ممکنه که از خیلی از چیزها بترسیم. اما این ترس ما منجر به این نمی‌شه که بخوایم از بسیاری از موقعیت ها اجتناب بکنیم یا اضطراب خیلی زیادی رو تجربه بکنیم طوری که عملکردمون مختل بشه. فوبی یا فوبیا ترس غیر منطقی و شدیدی هستش که نسبت به شی یا یه موقعیت خاص ممکنه که برای فرد رخ بده.

وقتی میگیم ترس غیر منطقی منظورمون این هستش که واکنش و احساس ترسی که فرد از خود بروز میده نسبت به واقعیت و اون موقعیت در حالت عادی تناسب نداره؛ یعنی به اصطلاح واکنشش افراطی و ناسازگاره و علاوه بر اینکه ترس و اضطراب زیادی رو براش به همراه داره، بلکه اجتناب هم در کنارش رخ میده. یعنی فرد تلاش می‌کنه از روبرو شدن با اون شی یا موقعیت خاص تا جای ممکن فرار بکنه.

در فوبی خاص ترس یا اضطراب به قدری شدید هستش که ناتوان کننده هست. افراد مبتلا به فوبی خاص برای اجتناب از اون شی یا موقعیتی که ازش می‌ترسند، تمام تلاششونو می‌کنن اما اگه نتونن اجتناب بکنن، اون موقعیت یا شی رو با اضطراب و ناراحتی خیلی زیاد تحمل می‌کنند. برای اینکه فرد مبتلا به اختلال فوبیا تشخیص داده بشه باید حداقل به مدت ۶ ماه این ترس و اجتنابش ادامه داشته باشه. در نتیجه این اختلال زودگذر نیست. حتی ممکنه که ترسی در کودکی ایجاد شده باشه ولی در دراز مدت تا بزرگسالی و در ادامه زندگی همراه فرد باشه.

انواع فوبیا کدام اند؟

هر چیزی یا موقعیتی می‌تونه هدف فوبیا قرار بگیره. به تعداد افراد، می‌تونیم فوبیا خاص داشته باشیم و فهرست فوبیا بی‌انتها باشه؛ از رانندگی گرفته تا تزریق و موارد دیگه. به طور کلی انواع مختلف فوبیا رو در چهار طبقه عمده دسته‌بندی می‌کنن:

• حشرات و حیوانات: مثل ترس از عنکبوت، مار،گربه، سگ و موارد دیگه
• محیط طبیعی: مثل بلایا و اتفاق‌های طبیعی(طوفان، آتش سوزی، رعد و برق، گردباد، سیل و غیره) تاریکی و ارتفاع
• خون، تزریق، جراحت: مثل دیدن خون، داشتن عمل جراحی، آمپول و غیره
• پرداختن به فعالیت‌هایی در موقعیت‌های خاص: مثل سوار هواپیما شدن، سوار قطار شدن یا قرار گرفتن توی جای تنگ، درون آسانسور قرار گرفتن و غیره

همچنین ممکنه که افراد نسبت به محرک‌های موقعیت‌های خاصی واکنش نشون بدن مثل ترس از استفراغ

میزان شیوع فوبیا به چه صورت است؟

بالاترین میزان شیوع در طول عمر، ترس از موقعیت‌های طبیعی به ویژه ارتفاع هست. بعد از اون میزان شیوع فوبی حیوان‌ها (به ویژه فوبی از عنکبوت در بین کودکان) بسیار رایجه. همچنین در سراسر دنیا فوبی های خاص در بزرگسالان ۶۰ ساله و بالاتر، کمتر از جوانان شایع هستند. شیوع فوبیا در زنان بیشتر از مردان گزارش شده.

علائم فوبیا

بعضی از این علائم فوبیا رو در ابتدا براتون توضیح دادیم اما به طور کلی فردی که مبتلا به فوبیا هست، نسبت به یه موقعیت خاص یا یک شی خاص، واکنش‌ها و علائمی رو از خودش نشون میده که عبارتند از:

• تجربه اضطراب زیاد
• ترس غیر منطقی و شدید از مواجهه با آن موقعیت
• تپش قلب
• خشک شدن دهان
• تعریق دست‌ها
• گاها لرز در اندام ها
• درموارد شدیدتر رخ دادن حملات پنیک
• اجتناب از موقع آن موقعیت یا شی و موارد مشابه
• مشکل در تنفس، نفس نفس زدن یا احساس خفگی

برخی از فوبیاهای خاص

به طور کلی فوبیا یکی از اختلالاتی هست که زیر شاخه اختلال‌های اضطرابی قرار می‌گیره. اختلال‌های اضطرابی انواع متفاوتی دارند مثل اختلال اضطراب فراگیر، اختلال اضطراب اجتماعی، فوبیا و… . خود فوبیا هم میتونه انواع متفاوتی داشته باشه که عبارتند از:

 آگورا فوبیا

آگورا فوبیا یکی از اختلال‌هایی هستش که ممکنه با فوبیا همایندی داشته باشه. در آگورافوبیا فرد ترس خیلی زیاد از حضور در مکان‌های باز و شلوغ داره؛ مثل سینما، مراکز خرید، فرودگاه‌ها، پل و غیره . یکی از علت‌هایی که ممکنه دامن بزنه به این ترس اینه که فرد فکر می‌کنه امکان خروج فوری و آسون از این موقعیت‌ها رو نداره و بیشتر به علت باز بودن یا ازدحام زیاد محیطه که ترس و اضطراب در این افراد ایجاد می‌شه.

ترس از فضای بسته(Claustrophobia)

فرد از قرار گرفتن تو جاهای تنگ مثل آسانسور و مترو و موارد مشابه به شدت اجتناب می‌کنه و احساس خفگی بهش دست میده.

ترس از افراد خاص

بعضی از افراد ممکنه از افراد خاصی بترسند و اضطراب بگیرند و از اون موقعیت‌هایی که این افراد توش قرار می‌گیرند، اجتناب کنند. این ترس بیشتر ممکنه که در کودکان اتفاق بیفته. مثل ترس از دلقک، دندانپزشک، دکتر و موارد مشابه.

آبلوتوفوبیا یا ترس از حموم کردن، شستن و تمیز کردن

در این فوبیا فرد از حموم و شستشو فراری هست.

سومنوفوبیا یا ترس از خواب

در این فوبیا فرد از خوابیدن می‌ترسه. گاهی اوقات علت ترسش می‌تونه این باشه که اگه خوابش ببره شب دیگه نتونه بخوابه یا از این می‌ترسه وقتی که خوابه بمیره.

ترس از آب (Aquaphobia)

البته باید حواسمون باشه که این مواردی که گفتیم باید علائمش حداقل ۶ ماه در فرد وجود داشته باشند و منجر به نقص در عملکرد فرد بشن. یعنی به طوری که از بسیاری از موقعیت‌ها به دلیل ترسش، اجتناب می‌کنه و این می‌تونه روی کارش، تفریحش و سایر فعالیت‌هاش اثر بذاره.

برخی دیگر از انواع رایج فوبیا

برخی دیگر از انواع رایج فوبیا عبارت اند از:

• ترس از ارتفاع یا آکروفوبیا
• ترس از عنکبوت (Archnophobia)
• ترس از گربه (Ailurophobia)
• ترس از رانندگی (Vehophobia)
• ترس از سوزن و آمپول (Trypanophobia)
• ترس از تاریکی (Nyctophobia)

علت شکل گیری فوبیا

بعضی از این فوبیاها می‌تونن ارثی باشند. به عنوان مثال ترس از ارتفاع یا ترس از صدای بلند در همه انسان‌ها تا حد قابل توجهی وجود داره. ترس‌ها هم می‌تونن حاصل یادگیری باشند. یعنی پدر یا مادر این ترس رو داشته و با واکنش‌هایی که نشون داده و کودک دیده، یاد گرفته که اون هم بترسه .مثلاً چون مادر از سوسک می‌ترسه کودک هم ناخودآگاه وقتی که سوسک ببینه ممکنه بترسه.

گاهی وقتا ممکنه که یک تروما رخ داده باشه و به همراه اون، این ترس برای فرد ایجاد شده باشه. در نتیجه فکر منفی و واکنش‌هایی مثل اضطراب و اجتناب در مواجهه با اون موقعیت و موقعیت مشابه برای فرد فعال می‌شه.گاهی هم می‌تونه  به وسیله شرطی‌سازی، فوبیا در فرد ایجاد شده باشه.

درمان فوبیا

علیرغم اینکه فوبیا درمان نشه میتونه تا دراز مدت با فرد همراه باشه و شدیدتر بشه و زندگیش رو مختل بکنه، اگه به موقع هم برای درمانش اقدام بشه میتونه کیفیت زندگی فرد رو افزایش بده و تا دراز مدت همراهش نباشه. برای درمان فوبیا میشه از روشهای متفاوت استفاده کرد. در اینجا میخواییم به بعضی از روش های درمان فوبیا بپردازیم.

آموزش آرمیدگی و تن آرامی

در اینجا ابتدا به فرض این آموزش‌های لازم داده میشه. سپس از اون می‌خوان که تصور بکنه که توی اون موقعیتی که میترسه قرار داره یا اون شی رو در ذهنش مجسم بکنه. همراه با اون، آموزش آرمیدگی و تن آرامی رو هم پیاده بکنه و اینطوری فرد خودش به مرور می‌تونه بر فوبیاش غلبه بکنه.

مراجعه به تراپیست

درمانگران می‌تونن با استفاده از رویکردهای مختلف مثل درمان شناختی رفتاری به فرد کمک بکنند که بتونه بر فوبیاش غلبه بکنه. همچنین استفاده از رویکرد رفتار درمانی هم می‌تونه برای کودکان برای غلبه بر اضطراب و فوبیاش موثر واقع بشه.

در رویکرد شناختی رفتاری معمولا از تکنیک حساسیت زدایی منظم یا غرقه سازی برای درمان فوبیا استفاده می‌شه. در غرقه سازی مراجع کاملاً در موقعیتی که ازش می‌ترسه، غرق می‌شه به طوری که اضطراب رو با شدت تمام احساس می‌کنه. غرقه سازی می‌تونه تجسمی یا واقعی باشه. در غرقه‌سازی تجسمی مراجع به صورت مجازی با موقعیت یا چیزهایی که ازش می‌ترسه مواجه میشه. در غرقه سازی واقعی مراجع واقعاً با موقعیتی که ازش می‌ترسه، مواجه میشه؛ مثلاً وقتی از ارتفاع می‌ترسه، درمانگر ازش می‌خواد که بره در ارتفاع بلندی قرار بگیره و برای مدتی اونجا بمونه.

در حساسیت زدایی منظم که می‌تونه به صورت تجسم یاواقعی باشه، اول شدت اضطراب فرد بررسی میشه. یعنی لول بندی میشه که از چه چیزهایی به عنوان مثال از ،۱۰۰ ۱۰ درصد اضطراب می‌گیره؛ از چه چیزهایی ۵۰ درصد اضطراب می‌گیره و چه چیزهایی ۹۰ درصد در اون اضطراب ایجاد می‌کنه. بعد به مرور چه به صورت واقعی چه به صورت تجسمی از شدت کم، فرد رو با اون چیزی که ازش اجتناب می‌کنه مواجه می‌کنند.

دارو درمانی

اگه شدت اضطراب فرد خیلی زیاد باشه یا این تکنیک‌هایی که گفتیم، نتونست موثر واقع بشه، در کنارش از دارو درمانی هم استفاده می‌کنند و تجویز داروهای ضد اضطراب و SSRIها توصیه میشه.

نکته: افراد نباید خودسر و بدون تجویز پزشک دارو مصرف بکنن یا مصرف اون رو قطع بکنند.

پیامد عدم درمان فوبیا

همونطور که می‌دونید و در بالاتر گفته شد، وقتی که فوبیا درمان نشه و فرد اضطراب و ترس شدیدی رو تجربه بکنه و از بسیاری از موقعیت‌ها اجتناب بکنه، ممکنه که به مرور زمان زمینه برای به وجود آوردن سایر اختلال‌های اضطراب فراهم بشه. مثلاً ممکنه که فرد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر بشه. همچنین زمینه رو برای افسردگی یا مصرف مواد مخدر فراهم می‌کنه. زیرا دامنه طیف هیجاناتی که فرد تجربه می‌کنه محدود می‌شه و برای اینکه بتونه از زندگیش لذت ببره ممکنه که به سمت مصرف مواد روی بیاره یا افسرده بشه و انزوا رو در پیش بگیره. پس بهتره تا دیر نشده به سراغ درمان مناسبش برید.

کلام آخر

در این مقاله از جوونه ما در رابطه با فوبیا صحبت کردیم؛ اینکه فوبیا چه فرقی با ترس داره، انواعش کدومه و علائمش چیه، راه‌های درمانش چیه و… .

برای مطالعه بیشتر میتوانید به منابع زیر مراجعه کنید:

Everything you need to know about phobias

Phobia