وسواس تمیزی: نشانه ها و علائم وسواس نظافت + درمان
نویسنده: جوونه
تاریخ: 10 آذر 1402
همه ما در زندگیمون کم‌وبیش افکار عجیب، غیرمعمول و یا حتی مزاحم داریم. بیشتر افراد بدون اینکه به این افکار خود بها بدهند و به آنها توجه کنند روزمرگی خودشون را ادامه می‌دهند. اما اگر ما به وسواس مبتلا شویم؛ بروز چنین افکاری برای ما میتواند هم ناراحت‌کننده و هم ناتوان‌کننده باشد. یکی از وسواس‌هایی که خیلی از افراد در جامعه دچارش هستند وسواس تمیزی است. به عقیده‌ی آنها میکروب‌ها همه‌جا وجود دارند.
لازمه زندگی سالم داشتن، انجام اقدامات بهداشتی برای مقابله با آلودگی و بیماری‌هاست. اما برای بعضی از افراد پاکیزگی و تمیزی به یک رفتار غیرقابل‌کنترل و عذاب‌آور تبدیل میشود و میتواند زندگی و عملکرد روزانه فرد را تا حد قابل‌توجهی مختل کند. یکی از مثال‌های آشکار در این مورد در زمان شیوع ویروس کرونا بود، رعایت بهداشت و تمیزی در زمان کرونا به‌شدت فراگیر شده بود و یکی از راهکارهای جلوگیری به ابتلا در این بیماری رعایت نکات بهداشتی بود.
اما در همین زمینه هم اگر شما یا اطرافیان شما در رعایت نظافت بیش از حد سخت‌گیری می‌کردید به‌طوری‌که زندگی‌تان را دچار اختلال کرده بود و در طول روز و در حین انجام بقیه کارها به فکر راه‌ها و روش‌هایی برای نظافت بودید و زندگی‌تان مختل شده بود احتمالاً دچار وسواس تمیزی بوده‌اید. وسواس تمیزی یک اختلال است که در صورت تداوم خطر ابتلا به بیماری‌های مختلف زیستی، از جمله بیماری‌های پوستی، ریوی و غیره را افزایش میدهد.
وسواس چیست؟
وسواس افکار مزاحم و فشار فکری است برای ادامه یک فکر یا یک عمل که فرد به غیرمنطقی بودن آن واقف است؛ اما قادر به توقف آن نیست. وسواس را می‌توان یک ایده، فکر، تصور، احساس یا حرکت مکرر و مضر دانست که بااحساس اجبار و علاقه به مقاومت در برابر آن همراه است. در کل وسواس هیجان یا تکانه‌ای است عصبی که به شکلی متوالی بر خلاف میل بیمار از شکل ناخودآگاه به‌صورت خودآگاه درآمده و باعث ایجاد پاسخ‌های خاص عصبی میشود تا در او ناراحتی و اضطراب برانگیزد و در نتیجه فرد برای رهایی از آن فشار عصبی اقدام به انجام عملی خاص میکند.
انواع وسواس کدام اند؟
اگر به یاد داشته باشید در مقالات گذشته با هم درباره‌ی برخی از انواع وسواس صحبت کردیم؛ اما وسواس انواع دیگری دارد که عبارت اند از:
- وسواس احتکار
- وسواس چک‌کردن
- وسواس مذهبی
- وسواس تمیزی
- وسواس فکری – عملی
- وسواس تقارن
وسواس تمیزی (وسواس نظافت) چیست؟
در این مقاله از جوونه باهم نگاه دقیق‌تری به وسواس تمیزی می‌اندازیم همچنین به درمان‌های مؤثر موجود نیز سری می‌زنیم. وسواس نظافت نوعی وسواس فکری عملی به‌شدت آزاردهنده است که علاوه بر اینکه ذهن و فکر فرد را درگیر میکند، در عمل باعث تکرار یک کار میشود. فرد بیمار، دچار ترس است. ترس از آلوده بودن یا نجس شدن. به همین دلیل مجبور است برای آرامش فکرش چندین بار عمل تمیزکردن را تکرار کند. تکرار این عمل به‌خاطر تکرار صدایی در افکارشان است و آن هم این است: “هنوز تمیز نشده، دوباره انجامش بده”.
وسواس تمیزی چه عواقبی دارد؟
شستشوی بیش از حد، دقت بیمارگونه به مسائل ریز و چک‌کردن مرتب کارها اتفاقاتی است که از فرد معمولی و عادی کسی را می‌سازد که دچار بیماری عذاب‌آور وسواس می‌باشد. وسواس یک ایده، تصور، احساس یا حرکت مکرر و مضر است که با نوعی احساس اجبار و ناچاری ذهن و علاقه به مقاومت در برابر آن همراه است بسیار متوجه بیگانه بودن حادثه نسبت به شخصیت خود بوده و از غیرعادی بودن رفتار خودآگاهی دارد.
وسواس تعادل روانی و رفتاری را از بسیار سلب کرده و او را در سازگاری با محیط دچار اشکال می‌سازد وسواس در بین بیماری‌های روانی از شناخته‌شده‌ترین اختلالات است که بسیار رایج می‌باشد؛ ولی متأسفانه اکثر مردم از آن اطلاعات زیادی ندارند و به‌محض شنیدن وسواس بی‌اختیار به یاد کسانی می‌افتند که بیش از اندازه شستشو می‌کنند درحالی‌که وسواس بیماری است که انواع مختلف داشته و ریشه اصلی آن اضطراب است و میتواند منجر به کاهش عمر افراد میشود.
نشانه های وسواس نظافت چیست؟
آیا اکثر اوقات از عملکردتان راضی نیستید؟ معمولاً افرادی که وسواس تمیزی دارند پس از مدتی خودشان متوجه تغییر حالاتشان خواهند شد، آنها مدام حس عذاب کشیدن و استرس خواهند داشت، علاوه بر این معمولاً از عملکردشان نیز رضایت ندارند و فکرشان درگیر است.
ممکن است فقط به بعضی مسائل حساس باشید. معمولاً برای افراد عادی تمیزی و نظافت خانه، لباس‌ها و مسائل مربوطه به یک اندازه اهمیت دارند و نسبت به هر کدام متناسب بااهمیت آن واکنش نشان می‌دهند؛ اما برخی از افراد هستند که به یک مسئله بیش از بقیه موارد واکنش نشان می‌دهند به طور مثال روی شستن لباس‌ها وسواس عجیبی دارند؛ اما درعین‌حال خانه‌شان چندان تمیز نیست.
کمک دیگران را نمی‌پذیرید. معمولاً افرادی که به وسواس دچار نیستند با کمک دیگران در نظافت و امور خانه مشکلی ندارند؛ اما برعکس یکی از علائم وسواس تمیزی افراد این است که عموماً کمک دیگران را رد کرده و آنها را به لحاظ تمیزی قبول ندارند و حتی چنانچه شما به آنها کمک کنید خودشان مجدداً تمامی آن کارها را انجام خواهند داد.
ذهنی که همواره مشغول است. مهمان دعوت کرده‌اید و طبیعتاً باید از کنار هم بودن لذت ببرید؛ اما برعکس مدام ذهنتان درگیر این است که با حضور مهمان نظم همیشگی خانه‌تان به‌هم‌خورده یا فرزند کوچکشان ممکن است دست‌های آلوده‌اش را به وسایل شما بزند! حتی مدام اضطراب دارید که نکند مهمان به نیت کمک بخواهد ظرف‌های شما را بشوید!
در کل می‌توان به نشانه‌های بارز زیر برای وسواس تمیزی اشاره کرد:
- شستن زیادی از حد دست
- تمیزکردن بیش از حد
- رفتار چک‌کردن مداوم چیزها: گاز و سطوح مختلف و… .
- کمال‌گرایی در سازمان‌دهی لوازم: بیش از حد منظم بودن، تقارن چیزها، قفسه‌بندی تمام چیزها و… .
- وسواس در روابط با خانواده و اطرافیان
- سؤال می‌کنند تا به اطمینان برسند: به‌عنوان‌مثال مدام می‌پرسند خانه من تمیز است؟
- از ظاهر خود متنفر هستند: به‌عنوان‌مثال فرد تمام روز درگیر این است که یک قسمت از بدنش و صورتش تمیز باشد.
وسواس تمیزی به چه علتی به وجود می‌آید؟
برای وسواس تمیزی دلایل و علت‌های گوناگونی ذکر شده است. به‌طورکلی، وسواس شستشو در دوران کودکی یا نوجوانی ایجاد میشود و ناشی از افزایش اضطراب درونی است. کودکانی که دچار حوادث آسیب‌زا یا دوره‌های طولانی‌مدت استرس می‌شوند اغلب به سمت این نوع اختلالات کشیده می‌شوند. این حوادث ناگوار مانند استرس جدایی از والدین، مرگ ناگهانی یکی از عزیزان، دعواهای مداوم در خانه، آزار عاطفی و جنسی و یا فیزیکی است. مراجعه به مشاوره در دوران کودکی یا نوجوانی میتواند به فرد کمک کند تا از این اختلال رها شود.
گاهی اوقات کودک در محیطی بزرگ میشود که دارای فقدان حریم خصوصی است. مثلاً والدینش همیشه به‌صورت آشکارا وسایل او را چک و کنترل می‌کنند و یا اجازه نمی‌دهند کودک در اتاقش را ببندد و …. این باعث میشود که هویت کودک کم‌رنگ شود و به نوبه خود باعث ایجاد استرس و اضطراب بالایی در کودک میشود. این استرس و اضطراب میتواند او را به سمت اختلالات پیش ببرد.
در برخی از مواقع افراد در محیط‌هایی بزرگ می‌شوند که بسیار سخت‌گیر، مستبد، اخلاقی، تنبیه‌کننده و فوق مذهبی است. این فضای سخت‌گیرانه و سلطه و ترس باعث فروپاشی سیستم عصبی مرکزی فرد میشود. فروپاشی سیستم عصبی مرکزی میتواند ناشی از این باشد که کودک نتوانسته به روش طبیعی و خودبه‌خود بزرگ شود. این مشکل میتواند باعث ایجاد اختلال وسواس در فرد از جمله وسواس شستشو شود.
همچنین یکی از علت‌های مهم وسواس نظافت میتواند تقلید الگوبرداری از والدین باشد. اگر شما پدر یا مادر وسواسی داشته باشید که دائم در حال تمیزکردن و شستشو است. پس ممکن است از کودکی این رفتار مادر یا پدرتان را به‌عنوان یک الگو یاد گرفته باشید و آن را در بزرگسالی تکرار کنید.
وسواس تمیزی در زنان شایع تر است یا مردان؟
مطالعات صورت‌گرفته نشان میدهد باوجوداینکه اختلالات روانی در زن و مرد مساوی است؛ اما وسواس در بین خانم‌ها شیوع بیشتری دارد به‌خصوص وسواس شستشو که از نوع وسواس عملی می‌باشد در بین خانم‌ها شیوع بیشتری دارد. یک خانم به‌عنوان همسر و مادر در زندگی خانوادگی در کانون خانواده میتواند تأثیرگذاری زیادی داشته باشد و دراین‌خصوص وسواس میتواند باعث پیامدهایی در زندگی خانوادگی او شود و بر روی همسر و فرزندان و زندگی خصوصی و خانوادگی و اجتماعی و آینده آنان مؤثر باشد.
چرا به وسواس نظافت مبتلا می‌شویم؟
دیدگاه‌های مختلفی در خصوص ریشه‌ی پیدایش وسواس وجود دارند که بر نقش محیط و ژنتیک در شکل‌گیری بیماری تأکید می‌کنند. نظریه‌های زیستی در مورد وسواس معتقدند ایجاد این اختلال ممکن است تحتتأثیر نابهنجاری‌هایی در بخش‌های زیر قشری مغز باشد. همچنین ممکن است بخشی از مغز که مسئول جلوگیری از افکار، تصورات ذهنی یا امیال شدید است دچار مشکل شده باشد. از دیگر سو، نظریه‌های شناختی – رفتاری تأکید می‌کنند الگوهای فکر ناسازگارانه در شکل‌گیری اختلال وسواس فکری – عملی نقش دارند.
راه های درمان وسواس تمیزی چیست؟
وسواس هرچند در ظاهر بیماری بسیار پیچیده‌ای به نظر می‌رسد، اما درمان آن در اغلب موارد کار ناممکنی نیست. درمان وسواس نظافت با استفاده از دارو و تکنیک‌های مختلف روان‌شناختی میسر است. درمان با روش‌های مختلفی امکان‌پذیر است، اما مهم‌ترین روش‌ها برای این کار عبارت‌اند از:
- درمان شناختی – رفتاری
- درمان روان پویشی
- دارودرمانی
- شوک‌درمانی
درمان شناختی رفتاری
درمان شناختی – رفتاری که به‌اختصار CBT نامیده میشود، یک روش درمانی مؤثر است که در آن درمانگر تلاش میکند ضمن صحبت‌کردن با بیمار و بررسی طرز تفکر او نسبت به وقایع پیرامون، به او در حل مشکلش کمک کند. رفتاردرمانی شناختی (CBT) شامل طیف گسترده‌ای از تکنیک‌های درمانی است که در درمان اختلال وسواس فکری – عملی (OCD) بسیار مفید است، از جمله این تکنیکها می‌توان به‌مواجهه و درمان شناختی اشاره کرد. وسواس فکری عملی شرایطی است که در آن فرد از افکار وسواسی مکرر رنج می‌برد و احساس میکند مجبور به انجام یک رفتار خاص یا اجباری است تا بتواند رهایی موقت از این افکار را تجربه کند.
درمان وسواس فکری – عملی معمولاً کوتاه‌مدت است و مزایای درمانی پایداری دارد. رفتاردرمانی شناختی به‌طورکلی شامل جلسات درمانی هفته‌ای ۱ ساعته است که بسته به‌شدت علائم تقریباً ۶ ماه طول می‌کشد. اکثر بیماران مبتلا به وسواس فکری – عملی که با استفاده از روش‌های رفتاردرمانی شناختی تحت درمان پیشرفته قرار می‌گیرند، طی چند هفته متوجه بهبود می‌شوند. بسیاری از اختلالات روان‌شناختی همچون افسردگی، اضطراب و وسواس با استفاده از این روش به طور کامل قابل‌درمان هستند.
درمان روان پویشی
یکی دیگر از روش‌های مؤثر درمان وسواس، درمان روان پویشی است. در این روش، درمانگر به بیمار کمک میکند تا دلیل و الگوهای رفتار، احساسات و باورهایش را – که از دوران کودکی شکل‌گرفته‌اند – پیدا کرده و بتواند با شناخت انگیزه‌های ناخودآگاه موجود در پس تصمیمات خود، مشکلاتش را مدیریت کند. رواندرمانی پویشی به معنای پویایی روان یا “ذهن در حرکت” است و بر اساس اصل پویایی روان، عناصر پویای موجود در ناخودآگاه، افکار و احساسات و رفتارهای خودآگاه را تحتتأثیر قرار می‌دهند. به‌عبارت‌دیگر نوعی از رواندرمانی که بر اساس اصل پویایی روان بنا شده باشد را رواندرمانی “پویشی” یا “تحلیلی” می‌نامند.
روان پویشی یک نوع درمان گفتاری است. این بدان معناست که این روش بر اساس این مفهوم استوار است که صحبت‌کردن درباره‌ی مشکلات میتواند به افراد در یادگیری و رشد مهارت‌های لازم برای رفع آنها کمک کند. روان پویشی ازآنجاکه نوعی گفتاردرمانی عمیق است و مبتنی بر تئوری‌ها و اصول روانکاوی است، شباهت زیادی به روش روانکاوی دارد. اما شیوه‌ی درمان رواندرمانی پویشی نسبت به شیوه‌ی روانکاوی کمتر بر روی رابطه‌ی بین بیمار و درمانگر متمرکز است و در عوض بر رابطه‌ی بیمار با دنیای خارجی او هم متمرکز است.
درمان به شیوه‌ی روان پویشی ممکن است کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد؛ ولی درهرحال اثرات آن ماندگارند و به حل ریشه‌ای مشکلات فرد مبتلا کمک می‌کنند.
دارودرمانی
همان‌طور که گفتیم، بسیاری از پژوهشگران معتقدند وسواس علت زیستی دارد و به همین با دارو قابل‌کنترل و درمان است. البته باید دقت داشته باشید که تجویز دارو برای درمان وسواس، تنها در صلاحیت روانپزشکان است و سایر افراد اجازه ندارند از این روش برای درمان مراجعان خود استفاده کنند.
توجه: از مصرف هر گونه دارو بدون نظارت روانپزشک حتما و حتما خودداری کنید. این کار می تواند عواقب جبران ناپذیری را برای شما در پی داشته باشد.
شوک‌درمانی
درمانگر برای درمان مراجعان مبتلا به وسواس، تلاش میکند تاحدامکان از روش‌های غیرتهاجمی استفاده کند. بااین‌وجود، زمانی که شدت اختلال زیاد باشد یا نتوان از دارو استفاده کرد، ممکن است درمان‌های تهاجمی نیز در پیش گرفته شوند. شوک‌درمانی یکی از روش‌های تهاجمی برای کنترل وسواس‌های شدید است که توسط درمانگر و در بیمارستان‌های روانی انجام میشود.
در این روش که به‌اختصار ECT (الکتروشوک مغزی) نامیده میشود، ابتدا بیمار را به مدت بسیار کوتاهی (۱ الی ۲ دقیقه) بی‌هوش کرده و سپس جریان خفیف الکتریسیته را برای ایجاد شوک مغزی برقرار می‌کنند. جلسات درمانی با ECT معمولاً ۳ بار در هفته برگزار می‌شوند و بسته به‌شدت بیماری ممکن است یک تا چند هفته ادامه پیدا کنند.
کلام آخر
به‌خاطر داشته باشید که اگر فردی می‌خواهد همه وسایل تمیز باشند و برق بزنند، ممکن است دچار وسواس تمیزی نباشد. اگر تمیزکردن همراه با افکار وسواسی است، ممکن است نشانه این وسواس باشد. اگر تمیزی و نظافت بیش از حد در زندگی روزمره فرد باعث مختل کردن زندگی شود می‌توان گفت فرد دچار وسواس تمیزی شده است، پس اگر از تمیزی و نظافت خانه و تمیز نگه‌داشتن خانه لذت می‌برید شما یک فرد مبتلا به وسواس نیستید.
اما اگر احساس می‌کنید فکر نظافت و تمیزی خانه ذهن شما را مشغول کرده و فکرکردن به آن شما را دچار اضطراب و نگرانی و پریشانی میکند شاید وقت آن رسیده که به یک مشاور و متخصص مراجعه کنید.
برای مطالعه بیشتر در مورد وسواس تمیزی می توانید به منابع زیر مراجعه کنید (انگلیسی زبان):
سوالات متداول
